Culture Shock en heimwee voorkomen bij reizen en wonen in het buitenland

Wat is een cultuurschok en welke fasen zijn daarin te herkennen?

Een cultuurschok is een proces. Het geeft weer hoe de aanpassing verloopt van een vertrouwde omgeving naar een omgeving waar alles nieuw is. Onvoorspelbaarheid en onzekerheid spelen daarbij een rol.

Men kan met een cultuurschok te maken krijgen als men (tijdelijk of permanent) in een ander land gaat wonen om er te studeren of te werken. Een cultuurschok is goed te boven te komen als men weet wat men kan verwachten en als de verschijnselen kunt herkennen.

De cultuurschok kent vijf fasen: voor vertrek, het vakantiegevoel, boosheid, aanpassing en de thuiskeerschok. Er zijn flinke pieken en dalen in diens stemming mogelijk. De tijdsduur van elke fase verschilt van persoon tot persoon. De hierna volgende voorbeelden hebben betrekking op studenten die in het buitenland zijn gaan studeren.

De voorvertrekfase

De voorvertrekfase wordt vaak gekenmerkt door spanning en onzekerheid. Voldoet men wel aan alle eisen? Heeft men de juiste keuze gemaakt? Men moet hard werken en zich voorbereiden op je vertrek. Men is daar afhankelijk van anderen, terwijl men in Nederland gewend bent om diens eigen zaken te regelen. Men moet diens inschrijving en diens reis regelen, men moet woonruimte zoeken…

De vakantiegevoelfase

In de vakantiegevoelfase voelt het alsof men door een roze bril kijkt. Dit gevoel kan dagen, weken of maanden duren. Men is opgewonden en zit vol energie. Alles is nieuw – de taal, het eten, de mensen – en het voelt als vakantie. Overigens geldt dit vooral voor studenten, niet voor jongeren die met hun ouders mee moeten verhuizen.

De boosheidfase

In de boosheidfase krijg men te maken met teleurstelling. Men merkt hoe vermoeiend het is om steeds in een vreemde taal te communiceren. Ook alle nieuwe beelden en geluiden kunnen verwarrend zijn. Men mist vrienden en familie en andere vertrouwde dingen.

Deze fase staat bekend als de cultuurschok en kan maanden tot jaren duren. Vaak begint deze fase na drie tot zes maanden bij studenten die een jaar in het buitenland gaan studeren. Men voelt zich boos en onzeker en het voelt alsof men gefaald is. Men gaat zich afzetten tegen de nieuwe cultuur (het is allemaal ‘hun schuld’) en men gaat de situatie thuis idealiseren. Het liefst zou men meteen vertrekken, maar de meeste mensen lukt het wel om door deze fase heen te komen.

De aanpassingsfase

In de aanpassingsfase leert men nieuwe vaardigheden en strategieën om in de nieuwe cultuur te kunnen leven. Men leert meer over de cultuur, kan de belangrijkste indrukken kiezen en interpreteert meer en meer vanuit de basiswaarden van die cultuur in plaats vanuit die van diens eigen cultuur. Ook heeft men nieuwe vrienden gemaakt. Men is dan meer gesetteld en heeft weer energie om nieuwe dingen te doen.

De fase van de thuiskeerschok

De thuiskeerschok is een omgekeerde cultuurschok. Men moet zich weer aanpassen aan de cultuur van de vertrouwde omgeving. Dit kan vrij lastig zijn, vooral omdat men het niet verwacht. Het patroon verloopt hetzelfde als bij de cultuurschok, maar wel intenser. Eerst is men blij om weer thuis te zijn. Vervolgens loopt men vaak tegen onbegrip op, of voelt zich beperkt. Het kan ook lastig zijn om oude gewoontes weer op te pakken. Ook internationale managers die een tijd in het buitenland hebben gewoond hebben hiermee te maken. Een cultuurschok wordt vaak wel begrepen, een thuiskeerschok veel minder.

Wat moet je doen met de eerste fase van een cultuurschok bij lang verblijf in het buitenland?

• Cultuurschok treedt, uitzonderingen daargelaten, bij vrijwel iedereen op die langer naar jet buitenland vertrekt. Je kunt, vooral door bewustwording, het effect van de schok en de periode waarin je ermee te maken hebt, wel wat verkleinen:
• het gewenproces bij emigratie of lang verblijf in het buitenland gaat vaak sneller als je zo snel mogelijk het initiële vakantiegevoel achter je laat en je dagelijkse leven weer oppakt
• regel zo snel mogelijk een goede plattegrond van je nieuwe woon- en leefomgeving; voor een eerste en snelle oriëntatie reis je (bovengronds) met het openbaar vervoer van begin- naar eindpunt van de verbinding
• erken dat het heel normaal is dat deze stap zo spannend is. Veel mensen ervaren emigreren als een soort emotionele achtbaan.
• het is in deze fase belangrijk om goed naar jezelf te luisteren en kleine stapjes te nemen. Leg de lat niet te hoog en begin met kleine concrete acties, die je kunt overzien en die haalbaar zijn. Je vergroot beetje bij beetje je eigen comfortzone
• zorg dat je veel leuke dingen doet, goed voor jezelf zorgen is van groot belang
• neem rust; push jezelf niet teveel in al het geregel, stop op tijd en doe in de weekenden ook leuke dingen
• ook een goede zelfreflectie, vermogen tot relativering én de acceptatie dat persoonlijkheidskenmerken vaak grotere invloed hebben op je welbehagen dan de (grootste) culturele verschillen helpt!
• start met nieuwe contacten leggen, met name contacten met lokale inwoners
• start met het leren of bijspijkeren van de taal, oefen de hele dag door en durf fouten te maken. Ook al heb je het gevoel dat je niet (meer) verbetert, dan merk je vaak kort daarna toch weer dat je een volgend niveau bereikt. Kies je voor een taalcursus, dan is je taaldocente vaak een prachtig contact om je te helpen bij het doorkomen van die culture shock en bij het leggen van contacten met anderen.
• kijk of je contact kunt leggen met andere mensen die deze stap ook gemaakt hebben. Andere Nederlanders, of emigranten met een andere nationaliteit: zíj weten wat je doormaakt. Wellicht hebben zij ook handige tips en goede adressen voor je. Probeer wel te voorkomen dat je vlucht in deze veilige, bekende, culturele setting: leun niet alléén op de expat club of Nederlandse vereniging.
• zoek een hobbyclub of sportvereniging, oriënteer je op goede doelen of muziekgroepen, beperk je niet alleen tot de internationale of expatclub
• neem een of meerdere (internet)abonnementen op de lokale krant(en), om te kunnen zien wat er speelt en waar iedereen om je heen het over heeft
• begrijp je anderen even niet meer, of zij jou niet, probeer frustratie te voorkomen en zie het vooral als leermomenten.
• schroom niet om veel vragen te stellen; dit wordt vaak gewaardeerd, mensen helpen je graag op weg. Er is geen 'beste manier' en de kunst van het afkijken zorgt er ook voor dat je snel(ler) went.
• hou er rekening mee dat het proces van cultuurschok niet stabiel is, of volgens een duidelijke lijn verloopt; je eventuele partner en kinderen kunnen er op andere momenten last van hebben dan jij
• probeer te voorkomen dat je je in deze fase teveel laat leiden door twijfels over 'die grote beslissing', hou het klein en voorkom dat je continu aan het vergelijken gaat met je 'oude' cultuur of leven in Nederland.
• wees in deze fase wat terughoudend in het delen van je culturele beslommeringen en twijfels met de achterblijvers; 'zie je wel' of 'kom toch terug' reacties zullen volgen en helpen je niet in het doorkomen van de culture shock. Grijp eerder terug naar je emigratie-dagboek en je lijstjes met push en pull factoren rondom je emigratie beslissing.

Ik nam zeker in het begin, maar ook nu nog wel, vaak een afwachtende, observerende maar ook open houding aan. Zo hoefde ik vaak niet direct een mening te geven, kon ik er rustiger over nadenken en een betere beslissing maken over wat ik er nu eigenlijk van vond.

Duitsland emigrant

Een leven als expat geeft nooit een thuisgevoel. Zelfs na jaren in Thailand hoorde je er nooit echt helemaal bij. Je spreekt de taal nooit 100%, je mag niet stemmen. Ik kan me voorstellen dat je je als expat in een Westers land misschien wel echt kan landen en integreren, hoewel ik van andere expats uit Westerse landen hoor dat ook zij moeite hebben met écht aarden. In Azië is dat sowieso echt anders.

Thailand emigrant

Je leeft eigenlijk in een constante staat van verhoogde intensiteit. Geen dag is hetzelfde, constant vragen nieuwe zaken je aandacht. Dat vonden wij wel prettig, we werden opnieuw uitgedaagd om onze routine en vastgesleten Nederlandse patronen los te laten. Dat was nu juist de reden waarom we minimaal een paar jaar in het buitenland wilden wonen en werken.

Argentinië expat stel

Hoe kan je omgaan met heimwee als je lang in het buitenland woont of werkt?

• heimwee...hoort een beetje bij een lang verblijf in het buitenland. Gevoelens van heimwee zijn logisch en lang niet altijd te voorkomen.
• vaak gaat heimwee over het missen van kleine dingetjes, zoals de geur van vers gebakken appeltaart, fietsen door het polderlandschap of het geluid van de tram. Veel mensen met heimwee willen helemaal niet terug… ze houden er gewoon van om af en toe lekker weg te dromen over Nederland.
• de partner die geen werk heeft, thuis zit en partner en/of kinderen dagelijks ziet vertrekken raakt meestal minder snel ingeburgerd en kan sneller last krijgen van heimwee; nog voor vertrek samen op zoek gaan naar activiteiten buitenshuis voorkomt dat één van de partners in een isolement raakt

Hoe maak je heimwee hanteerbaar?

• de manier waarop je voor vertrek van zaken afscheid neemt, het tijdig en goed bijhouden van lijstjes waarom je wilt gaan emigreren, het opschrijven van de voors- en tegens van het land waaruit je vertrekt en waar je je gaat vestigen en waar mogelijk niet plotsklaps (in een impuls) vertrekken, het meenemen van een deel van je vertrouwde inboedel: het zijn voorbeelden van manieren om gevoelens van heimwee te voorkomen of verzachten.
• ook het over laten komen van familie of vrienden en hen je nieuwe huis of leefomgeving kan het zetje zijn dat je nodig had. Extra voordeel is dat zij zich, eenmaal terug in Nederland, beter kunnen verplaatsen in je situatie.
• komt je gevoel van heimwee vooral voort uit een behoefte om even weg te dromen over Nederland, lees dan weer eens een Nederlands boek, kijk een Nederlandse film of koopt typisch Hollandse producten bij een Nederlandse online supermarkt

Wat zijn de fases die je doorloopt bij het omgaan met heimwee?

• Wil je heimwee structureel aanpakken, dan doorloop je globaal vier fasen:

1. Acceptatie: erken dat je er last van hebt
2. Onderzoek waar het gevoel vandaan komt (gemis, teleurstelling, etc.)
3. Zelfonderzoek: haal je drijfveren om naar het buitenland te gaan er nog eens bij
4. Daadkracht: pak je gevoelens aan, rouw om wat je hebt moeten achterlaten of wat je mist en ga aan de slag met nieuwe dingen die je een boost geven

Wat is heimwee in het buitenland en wat kan je aan doen?

• Heimwee uit zich in ziek of lusteloos zijn en in meer of mindere mate in negativiteit of zelfs depressiviteit.
• Vaak gaat heimwee over het missen van kleine dingetjes, vastigheden, het plotseling doorbreken van je vaste dagelijkse ritme.
• Heimwee komt minder vaak voor dan vroeger, vooral door technologische ontwikkelingen (communicatie, media, internet) is het tijdens je reis contact met het thuisfront onderhouden makkelijker geworden.
• Desondanks blijft de afstand soms voelbaar, zeker als het gaat om familie, vrienden, verjaardagen en belangrijke gebeurtenissen als jij in het buitenland bent.

Wil je heimwee aanpakken, dan doorloop je globaal vier fasen:

• 1. acceptatie: erken dat je er last van hebt
• 2. onderzoek waar het gevoel vandaan komt
• 3. doe zelfonderzoek: haal je drijfveren om naar het buitenland te gaan er nog eens bij
• 4. daadkracht: pak je gevoelens aan, rouw om wat je mist en ga aan de slag met nieuwe dingen die je een boost geven.

Hoe pak heimwee aan?

• lees meer bij: Culture Shock en heimwee: aanpassen op reis en acclimatiseren in het buitenland 

• ieder kind is anders, maar de gewenningsperiode van kinderen na emigratie varieert van ongeveer drie maanden (vertrouwd raken met lokale taal) tot ongeveer een jaar (gevoel van rust en weer lekker in hun vel zitten).
• laat je kinderen eerst in hun directe woonomgeving wennen voordat je in je enthousiasme allerlei uitstapjes in je nieuwe woonomgeving gaat maken. Let in deze fase meer dan ooit op een positieve stimulerende opvoedstijl; geef ze ruimte om zelf te ontdekken maar help waar dat nog niet vanzelf gaat.
• geef uiteraard het goede voorbeeld: zorg dat je de taal kent, zodat je contact met andere ouders kunt leggen, kan helpen met huiswerk, kan communiceren met de leerkracht, en je kind kan zien dat communiceren in een nieuwe taal leuk is.
• regel vrij snel een oppas: het geeft jezelf ruimte voor het ontdekken van je nieuwe omgeving en opbouwen van een netwerk. Zowel huishoudelijke hulp als oppas kunnen jou maar zeker ook je kinderen, na een eerste gewenningsperiode, helpen in het aanpassingsproces, het begrijpen van lokale gewoonten en bij het leggen van nieuwe contacten. Kijk of je (ook) oudere mensen als oppas kunt aanstellen; dat kan je kind een opa/oma gevoel teruggeven, ook al is het natuurlijk geen echte familie.
• als je werkt met huispersoneel: let erop dat je kinderen leren altijd respect te hebben voor hen en betrek je kinderen ook in het runnen van het huishouden: stimuleer eigen verantwoordelijkheid en meedoen.
• geef je kinderen na aankomst minimaal een aantal weken de tijd; in die periode kunnen kinderen door spanningen en nieuwe indrukken ziekteverschijnselen vertonen, van houding veranderen of tijdelijk terugvallen in hun ontwikkeling. Ook het karakter van je kind kan, al dan niet tijdelijk, veranderen bij emigratie: ze trekken zich terug omdat ze zich niet goed kunnen uiten, of worden juist extreem druk. Zorg voor een periode van rust en regelmaat, richt zo snel mogelijk de kinderkamer in met voor hen vertrouwde items (waar mogelijk betrek hen bij het inrichten!), zorg voor een vast dag- en weekritme en probeer achter het gedrag van je kind te kijken.
• ook al is je neiging wellicht om in de nieuwe taal van je woonomgeving tegen je kinderen te praten: communiceer vooral in het Nederlands: dat geeft juist in de eerste maanden een rustpunt en het stimuleert je kind om te delen wat er in hem omgaat in een voor hem vertrouwde taal.
• zoek contact met eveneens geëmigreerde gezinnen in je nieuwe woonomgeving, die de culture shock fase goed doorgekomen zijn. Hun kinderen herkennen het proces van gewenning, kunnen tips geven of gevoelens bevestigen...maar zijn ook voorbeelden van 'dat het minder wordt of over gaat'.
• het over laten komen van het beste vriendje of vriendinnetje van je kind(eren) draagt een risico met zich mee, maar kan vaak enorm helpen in het gewenningsproces. Zeker als je je eigen kind de regie geeft over het programma tijdens de dagen dat er bezoek is; vaak laat je kind dan opeens vol trots de nieuwe woonomgeving zien. Maak heldere korte-termijn afspraken voor een vervolgcontact wanneer men weer huiswaarts gaat.

Nederlandse kinderen zijn gewend altijd en overal hun mening te geven, zelfs als ze niet zoveel van het onderwerp afweten. Stel je voor dat je dom overkomt! In de eerste jaren in Japan kwam ik volgens vrienden vaak over als een betweter. Gelukkig kan ik tegenwoordig beter mijn mond houden.

Japan emigrantenzoon

Mijn advies aan ouders die gaan emigreren: regel zo snel mogelijk een goede oppas. Dan kun je allebei je eigen dingen doen. In Nederland kon ik terugvallen op onze ouders. Dat gemis heeft veel impact in je dagelijks leven, in Nederland breng je de kinderen makkelijker even bij opa en oma. Daardoor waren we in onze vrijheid beperkt. En omdat mijn man een fulltime baan had, was vooral ik in het begin in mijn vrijheid beperkt. Mijn man paste zich juist snel aan, zijn leven was georganiseerd, hij ontmoette allerlei nieuwe mensen.

Griekenland emigrant

• tijdens de eerste 18 levensjaren wordt de basis van de identiteit van een kind gelegd door de ouders; vaak sterk doordrenkt van de eerste of thuis cultuur van ouders zelf.
• als mens leer je ook door de manier waarop de omgeving (ouders, sponsororganisatie, media, school, tweede of host cultuur, eerste of thuis cultuur, leeftijdsgenoten, verzorgers, etc.) dit al dan niet terug reflecteert.

Voor TCK’s (Third Culture Kids) is juist deze omgeving niet stabiel tijdens de ontwikkelingsjaren; hij of zij is voortdurend aan het switchen tussen verschillende rollen:

• Buitenlander rol:
  • als een TCK in een andere cultuur woont dan zijn (of haar) eerste of thuis cultuur, dan zit hij in de ‘Buitenlander rol’.
  • de TCK ziet er duidelijk anders uit en denkt ook vaak vanuit een ander perspectief dan de (lokale) omgeving om hem heen.
  • dit is een rol, die de omgeving ook naar hem zal terug reflecteren.
• Geadopteerde rol:
  • als de TCK'er lang genoeg in de tweede of host cultuur woont, dan zou hij gevoelsmatig in de ‘Geadopteerde rol’ kunnen terugvallen.
  • een rol waarbij hij er nog steeds duidelijk anders uit ziet, maar bepaalde aspecten van de cultuur heeft opgenomen in zijn culturele identiteit.
  • hij is gaan denken vanuit een soortgelijk perspectief.
  • dit is een rol, die de omgeving niet naar hem zal terug reflecteren.
• Verborgen migranten rol:
  • bij terugkeer naar de eerste of thuis cultuur, het thuisland of paspoortland van zijn ouders, vallen veel TCK’s in de ‘Verborgen migranten rol’.
  • zij  zien er hetzelfde uit en hebben dezelfde nationaliteit als de omgeving, maar het perspectief is compleet anders.
  • zij denken en gedragen zich anders dan de omgeving om hen heen.
  • dit is een rol, die de omgeving ook niet naar hen zal terug reflecteren.
• Spiegel rol:
  • de ‘Spiegel rol’ is alleen weg gelegd voor individuen die hun ontwikkelingsjaren hebben doorgebracht binnen een (mono-)cultuur; een ongrijpbaar ideaal voor vele TCK’s.
  • het is dus een rol die nooit bereikt wordt, maar waar wel echt naar verlangd kan worden.

De ‘Geadopteerde rol’ en de ‘Verborgen migranten rol’ zijn voor veel TCK's verwarrend. Hun belevingswereld immers strookt niet met de buitenwereld. De wereld om hen heeft een beeld van wie ze zijn, maar dat beeld is anders dan hoe zij zich voelen.

Third Culture Kid... Als mensen mij vragen welk land ik vandaan kom, zeg ik dat ik een TCK ben en daarna leg ik dat begrip uit. Voor mij voelt het als een warme herinnering in mijn jeugd, als weerbarstig niet wortelen daarna in Nederland, en inmiddels ook als een erkend gegeven. De groep waar ik mee identificeer, zijn de TCKs. Het heeft mijn horizon verbreed en mijn gedachten verdiept. Ik heb het zelfs omgebogen naar een vervolgstap in mijn carrière: inmiddels doe ik mijn promotie onderzoek over TCKs.

Third Culture Kid

Ze heeft in haar jeugd in vele landen gewoond. Op de meeste plekken was ze duidelijk een buitenlander, iemand die er anders uitzag en anders dacht. Er niet bij horen was een gegeven. Bij terugkomst in Nederland had het anders moeten voelen. Ze is immers een geboren Nederlander. Ze ziet eruit als een Nederlander. Ze probeert altijd te denken en te doen als een Nederlander en wist inmiddels wel wat ze moest doen en zeggen. Maar natuurlijk zou het voor haar nooit voelen. Met de terugkeer naar Azië hoopte ze een plek te vinden waar ze thuishoort. Een gevoel dat ze nooit eerder had mogen ervaren.

Uit de uitgave van Denise Drost-Ridder 'Waar dan ook'

Uit onderzoek is gebleken dat er een aantal veel voorkomende kenmerken te benoemen zijn voor Third Culture Kids (TCK) of Cross-Cultural Kids met hun multiculturele persoonlijkheden:

• Communicatief:
  • TCK’s hebben vaak een verhoogde interpersoonlijke sensitiviteit, ze moeten vaak nieuwe situaties aanvoelen voordat ze deze daadwerkelijk kunnen begrijpen.
  • ze hebben een hogere tolerantie voor miscommunicatie.
  • moeten meer moeite doen om te blijven communiceren met vrienden via social tools, om daarmee het gebrek aan "fysieke tijd samen" te compenseren.
  • TCK’s ontwikkelen cross-culturele intelligentie: de capaciteit om effectief te functioneren over nationale, etnische, en bedrijfsculturen heen.
• Flexibel:
  • als je vaak bent verhuisd heb je als kind relatief zelfstandig om leren gaan met veranderingen van cultuur, veranderingen van taal, schoolsysteem en heel belangrijk sociale contacten.
  • TCK’s zijn daardoor instaat zichzelf telkens opnieuw uit te vinden in een nieuwe sociale context.
  • TCK’s hebben een heel breed wereldbeeld, ook wel dimensioneel perspectief genoemd, en begrijpen dat er meerdere manieren zijn om naar een situatie te kijken.
• Ongebonden: TCK’s zijn vaak niet gehecht aan een geografische plek.
• Bewust van tijdelijkheid van sociale aspecten en leven in het algemeen:
  • TCK’s doen vaak niet aan koetjes en kalfjes. Daar is simpelweg geen tijd voor.
  • Vriendschappen ontwikkelen zich randsnel en verdwijnen even snel.
  • Op internationale scholen verliezen en winnen zij minstens twee vriendschappen per jaar.
  • TCK’s accepteren ook de tijdelijkheid van vriendschappen, maar dat wil zeker niet zeggen dat het geen pijn doet om ze te verliezen.

Er zijn dus vele voordelen voor Third Culture Kids, maar er zijn ook zeker uitdagingen voor TCK’s, waarvan je als ouder bewust moet zijn.

Ik had een Franse collega die ooit eens tijdens een internationaal congres tegen mij zei dat zij mij maar vreemd vond. Ze had mij zitten observeren en ik had mij tijdens het mingelen met Aziaten, Aziatisch gedragen, bij de Arabieren, Arabisch en bij de Amerikanen, Amerikaans. Dit allemaal terwijl ik gewoon mijzelf was.

Third Culture Kid

Haar ouders zijn in Nederland geboren en getogen. Zij niet. Ze is een Nederlandse zonder dat ze in Nederland geboren is of er lang gewoond heeft. Een Nederlandse, die het Engels beter beheerst dan het Nederlands. Voor haar is Nederland slechts een van de vele landen, die genoteerd staan in haar paspoort. Een van de vele landen waar ze gewoond heeft. Wat moet je dan in alle eerlijkheid antwoorden als iemand je vraagt waar je vandaan komt?

Tijdens overgangen van culturen gaat een Third Culture Kid (TCK), bewust of onbewust, zich herdefiniëren ten opzichte van de nieuwe culturele norm. Rondom de TCK-ervaring zijn 3 coping strategieën beschreven:

• de Kameleon past zich makkelijk aan de culturele norm. Bij repatriëring bijvoorbeeld, kan de TCK'er geheel of gedeeltelijk de TCK-achtergrond verzwijgen en gaat zich conformeren door de kleding, taal en attitude aan te nemen van de omgeving.
• de Schreeuwer zet zich af tegen de culturele norm. De schreeuwer laat heel expliciet weten dat hij of zij niet zijn zoals de mensen om zich heen en dat zij zeker ook niet van plan zijn zo te worden.
• de Muurbloem neemt een non-identiteit aan om het risico te mijden dat hij of zij bekend zou kunnen komen te staan als iemand, die de culturele norm niet kent. Hij of zij blijft daarom een tijd aan de zijlijnen observeren.

Geen mens is hetzelfde; dit geldt sterker voor TCK’s dan wie dan ook.

• sommige TCK’s kunnen altijd op dezelfde manier omgaan met veranderingen of kunnen gebruik maken van verschillende combinaties van coping strategieën.
• de gebruikte strategieën kunnen ook veranderen in verschillende ontwikkelfasen.

‘Ik ben géén Nederlander,’ zeg ik. "Ik heb je inschrijvingsformulier gezien en het staat er toch duidelijk op, het is toch jouw nationaliteit?", zegt mijn gesprekspartner. ‘En toch ben ik géén Nederlander', zeg ik.

Typerende TCK uitspraak, uit de uitgave van Denise Drost-Ridder 'Waar dan ook'