Onderzoek doen - Analysefase: Hoe verwerk je kwalitatieve gegevens?

Er komt steeds meer aandacht voor kwalitatieve analyse. Kwalitatief onderzoek wordt steeds vaker gebruikt, waaronder in combinatie met kwantitatieve methoden, de getrianguleerde (meervoudige) aanpak. Kwalitatieve analyse omvat veel methoden, waarvan een aantal in dit hoofdstuk worden behandeld. Bij kwalitatieve analyse zijn niet alleen de methodologische uitgangspunten van belang, maar ook de uitleg die de onderzoeker aan de analyse geeft. Zo ontstaat een stukje subjectiviteit. Een open benadering en de mogelijkheid om in te spelen op situaties en personen zijn onderdeel van kwalitatieve analyse. Dit betekent echter niet dat alles mag. Kwalitatieve analyse is een diepgaand en intensief proces, dat daardoor betrouwbare uitkomsten kan presenteren.

Kwalitatieve analyse

Kwalitatieve analyse van teksten begint met het beschrijven en samenvatten van informatie, maar gaat veel verder dan dat. Je vat de tekst (of foto’s, video’s of geluidsmateriaal) samen in codes, in begrippen. Daarna ga je deze codes waarderen en organiseren, zodat er een soort structuur, een model, onstaat. Deze manier van documenten samenvatten wordt ook wel exploratie genoemd.

Eén van de doelen van kwalitatief onderzoek is het opdoen van kennis voor theorievorming. Kwalitatieve analyse heeft een aantal theoretische uitgangspunten. Eén van de bekendste is de Grounded Theory (gefundeerde theoriebenadering) van Glaser & Strauss (1967 in Verhoeven, 2010, p. 251). Kwalitatief onderzoek gaat niet over cijfers, maar over de betekenis die mensen aan bepaalde situaties en gedrag verlenen.

De belevingswereld van de onderzoekseenheden staat centraal, kwalitatief onderzoek is een open benadering van onderzoek. Deze stroming wordt ook wel symbolisch interactionisme genoemd.

Kwalitatief onderzoek is niet zo gestroomlijnd als kwantitatief onderzoek. Er is wel een onderzoeksplan dat in fasen verloopt, maar het onderzoeksproces is meer iteratief; je herhaalt het onderzoeksproces totdat je het idee hebt dat je een betrouwbaar antwoord hebt gevonden op de onderzoeksvragen. Deze herhaling wordt iteratie of constante vergelijking genoemd. Het verhoogt de betrouwbaarheid van je resultaten, omdat je met nieuwe data controleert of resultaten uit eerdere analyses kloppen.

Kwalitatief onderzoek, met name de gefundeerde theoriebenadering, heeft een inductief karakter. Dat betekent dat je tijdens het onderzoek zoekt naar een theorie die past bij de verzamelde data. Hier tegenover staat inductief onderzoek, waarbij je van te voren geformuleerde hypothesen (gebaseerd op theorie) onderzoekt en toetst aan de hand van verzamelde data.

De begrippen die je formuleert in je probleemstelling geven richting aan je onderzoek. Je geeft ermee aan welke begrippen je gaat onderzoeken en uitdiepen in je onderzoek. Dit wordt in de gefundeerde theoriebenadering ook wel sensitizing concepts genoemd.

Praktijkgerichte onderzoeken hebben meestal niet als doel om theorie te vormen. De uitgangspunten van de gefundeerde theoriebenadering gelden echter ook voor praktijkgericht onderzoek. In praktijkonderzoek maakt kwalitatief onderzoek meestal deel uit van het geheel aan onderzoeksmethoden, een getrianguleerde opzet dus.

Om de kwalitatieve gegevens te analyseren, ga je de gegevens uiteen rafelen en er structuur in aan brengen. Dat kan op de volgende manier:

• Lees de gegevens goed door. Selecteer de relevante informatie voor je onderzoek en verdeel het in kleine fragmenten die je kunt samenvatten in één woord.

• Evalueer de gebruikte termen. Ga na welke waarde de onderzoekseenheden aan het begrip toekennen en interpreteer de betekenis die zij er aan geven.

• Omschrijf de kleine fragmenten in één woord (een code). Deze code kun je in de kantlijn van het document zetten of neem je op in een software programma. Deze vorm van coderen wordt ook wel open coderen genoemd.

• Groepeer de termen die je hebt gevonden.

• Sorteer de gecodeerde termen en breng er een hiërarchie in aan.

• Ga op zoek naar verbanden tussen de begrippen. Maak hoofdgroepen en subgroepen, door te kijken welke codes bij elkaar horen. Je kunt in deze fase ook beslissen om codes bij elkaar te voegen of op te splitsen. Deze vorm van coderen wordt axiaal coderen genoemd.

• Structureer de begrippen en relaties tussen de begrippen door ze te organiseren in een model of een codeboom (Boeije, 2005 in Verhoeven, 2010, p. 254).

• Breng het model in verband met je probleemstelling. Vraag je af of je tot een antwoord op de vraag kunt komen, of er nog aanvullende vragen zijn en of er nog informatie ontbreekt.

Deze stappen zul je meerdere malen moeten doorlopen om tot een overzichtelijk geheel te komen, een iteratief proces dus.

Het proces van structureren van je data lijkt een beetje op het maken van een mindmap. Mindmapping is een methode waarmee je structuur aanbrengt in je ideeën, ze in sleutelwoorden op papier zet, ze groepeert, evalueert, codeert, en op zoek gaat naar verbanden. Je begint met het onderwerp in het midden van een vel papier en gaat op zoek naar gerelateerde begrippen, waarbij je de verbanden aangeeft. Je kunt lijnen van verschillende diktes gebruiken om de sterkte van het verband aangeven. Het eindresultaat is een diagram waarin je ideeën schematisch zijn weergegeven.

Voor het verwerken en weergeven van de resultaten van je analyse zijn een aantal hulpmiddelen beschikbaar. Je kunt een schematische weergave van de resultaten in een diagram zetten, zoals hierboven beschreven is voor mindmapping. Je kunt een kaartsysteem maken door de begrippen op kaartjes te zetten en deze te ordenen, of gebruik maken van Post-it’s die je op een muur kunt plakken. Je logboek is een ander hulpmiddel, je kunt deze structureren door nummering in niveau’s te gebruiken. Er bestaat ook software die je kunt gebruiken voor kwalitatieve analyse. Er bestaat speciaal ontwikkelde software als Kwalitan en MAXqda. Als je hier geen beschikking over hebt kun je ook in Word, Powerpoint of andere software diagrammen maken. Het planningsprogramma Inspiration is zeer geschikt voor mindmapping en het maken van diagrammen.

Kwaliteit van resultaten

Kwalitatief onderzoek heeft veel kritiek gekregen; volgens critici zou kwalitatief onderzoek niet betrouwbaar en dus niet valide zijn.

De betrouwbaarheid is moeilijk na te gaan omdat voor een open benadering wordt gekozen, waarbij de ontwikkeling van modellen tijdens het onderzoeksproces plaatsvindt. Er is dus geen afgebakende setting die bij herhaling dezelfde resultaten geeft. Echter, dit is ook niet waar kwalitatief onderzoek voor bedoeld is. Statistische generaliseerbaarheid is niet het doel, er wordt eerder gekeken of een onderzoek inhoudelijk generaliseerbaar is, dus in welke mate de conclusies in soortgelijke situaties gelden. Een herhaling is niet mogelijk, omdat er bijvoorbeeld slechts één organisatie wordt onderzocht, de beleving van personen centraal staat en deze niet gelijk blijft, of omdat je een bepaalde periode onderzocht hebt, en iedere volgende periode anders zal zijn. Toch kun je er voor zorgen dat de kwaliteit en betrouwbaarheid van het onderzoek hoog genoeg zijn. Zorg voor een zo uitgebreid mogelijke argumentatie van je probleemstelling en onderzoeksopzet. Zorg voor goede registratie van je methoden en de stappen die je in het onderzoek genomen hebt. Bewaar de bewerkingen die je maakt in je gegevens apart van de originele gegevens. Doorloop het analyseproces meerdere malen, zodat je met nieuwe data al gedane inzichten kunt toetsen. Onderhoud goed contact met je opdrachtgever over de opzet en uitvoering van je onderzoek. Maak gebruik van peer evaluation; laat collega-onderzoekers je opzet, dataverzameling en analyse bekijken en becommentariëren. Gebruik eventueel triangulatie. Leg zo veel mogelijk van je resultaten systematisch vast.

In termen van validiteit staat zowel de generaliseerbaarheid als de inhoudsvaliditeit onder druk. Als een steekproef niet aselect is getrokken of slechts een kleine groep personen is betrokken kunnen de resultaten niet gegeneraliseerd worden naar de populatie. Statistische generaliseerbaarheid is ook niet het doel van kwalitatieve analyse. Als generaliseerbaarheid een rol speelt in kwalitatief onderzoek, dan is het inhoudelijke generaliseerbaarheid dat van belang is. Dit wordt verkregen door de situatie, de werkelijkheid, zo veel mogelijk intact te laten.

Ook de begripsvaliditeit staat onder druk, doordat de beleving van de onderzoekseenheden centraal staat. Hierdoor ‘meet je niet wat je wilt weten’ maar laat je de begrippen invullen door de onderzoekseenheden. Door goed door te vragen tijdens interviews kun je echter wel achter het werkelijke antwoord op een vraag komen. Het checken van de interne validiteit wordt gedaan om er achter te komen of het de onderzoeker lukt om de onderzoeksvraag goed te beantwoorden. Het is de vraag of de conclusies zuiver zijn, oftewel of er een duidelijk verband tussen de gevonden resultaten en de probleemomschrijving gevonden is. Een kwalitatief onderzoeker moet objectief blijven, het zijn de uitgangspunten en de interpretatie van de onderzochte personen die van belang zijn.

Je kunt in kwalitatieve analyse systematische fouten tot een minimum beperken door:

• Gebruik te maken van systematische analyses

• Aantekeningen bij te houden in een logboek

• Gebruik te maken van onderliggende theorieën bij de analyse

• Je informatie laten doorlezen en bekritiseren door anderen

• Een meervoudige onderzoeksopzet te gebruiken

• Een steekproef trekken die gericht is op je doel