Waarom is geschiedenis ontstaan?

• Ieder mens heeft historisch bewustzijn. In zijn persoonlijk leven gebruikt iedereen zijn geheugen om zijn sociale positie te duiden (wat is mijn identiteit en hoe ben ik daar gekomen?), om er achter te komen wat er misschien in de toekomst mogelijk is, maar ook bijvoorbeeld om te beoordelen of andere mensen betrouwbaar zijn of niet. Iedereen kent de ervaring dat zijn persoonlijk geheugen aan verandering onderhevig is en verre van onfeilbaar blijkt. Deels komt dit doordat zaken werkelijk vergeten worden, maar ook speelt de wil (of de noodzaak) om positiever over jezelf te denken dan je werkelijk bent daarin een voorname rol.
• Op dezelfde manier heeft een collectief geheugen de neiging om zaken onjuist weer te geven. De term ‘collectief geheugen’ duidt aan wat een bepaald collectief van zijn eigen geschiedenis ‘weet’. Een collectief geheugen vervult vaak in de behoefte van een sociale groep om zijn bestaansrecht te legitimeren.
• Een groep ‘leken’ die collectieve herinneringen koestert, heeft vaak tegenstrijdige belangen aan die van een professionele historicus. Het beeld dat een groep mensen van zijn verleden heeft moet altijd passen bij de doelstelling van de groep die op dat moment bij elkaar hoort. Vrijwel altijd leidt dit tot een verlies aan objectiviteit. De historische werkelijkheid wordt daarbij geweld aangedaan. In een samenleving waarin niet aan een professionele geschiedwetenschap wordt gedaan, bestaat daarom het gevaar dat men alleen weet wat men denkt dat gebeurd is, maar niet wat er werkelijk is gebeurd.
• In de 19e eeuw ontstond een vorm van historisch bewustzijn met geheel andere uitgangspunten dan die van een collectief geheugen. Het historicisme ontstond in Duitsland, maar werd al snel gemeengoed in de hele academische wereld. De twee belangrijkste uitgangspunten ervan waren:
  • De autonomie van het verleden moet altijd voorop gesteld worden, d.w.z. dat het verleden wezenlijk anders is dan het heden en ook als zodanig benaderd moet worden;
  • De cultuur en institutionele ontwikkelingen van nu zijn alleen te begrijpen vanuit hun historische ontwikkeling. Geschiedenis is daarom essentieel voor een goed begrip van de huidige wereld.