Wat zorgt voor verstoring van de sociaal-emotionele ontwikkeling?

Men denkt dat onderwijs een belangrijke rol speelt bij stoornissen van sociaal-emotionele ontwikkeling. Er is een andere vorm van onderwijs nodig voor mensen met een stoornis, die rekening kan houden met de beperkingen en mogelijkheden van een persoon, veroorzaakt door de stoornis. Het onderwijs kan de problemen waarschijnlijk niet verhelpen, maar het kan de omstandigheden en vaardigheden waarin de persoon met de stoornis leert wel verbeteren.

Er is geen twijfel dat er veel omgevingsfactoren invloed hebben op de ontwikkelingsmoeilijkheden, maar ook hersenen hebben invloed op de sociaal-emotionele ontwikkeling. Veel hersenverstoringen die hoofdzakelijk sociaal-emotioneel begrip beïnvloeden, worden herkend dankzij hersenonderzoek.

Wat zijn kenmerken van autisme?

Autisme is een hoog gevarieerde ontwikkelingsstoornis. Het wordt gekenmerkt door moeilijkheden in de communicatie en sociale interacties, door de beperkte interesse en door inflexibel gedrag. De hoofdfactor is een mislukking van volkomen normale emotionele communicatie.

De oorzaak van autisme is hoogstwaarschijnlijk een genetische aanleg met uitwerking op de hersenontwikkeling, nog voor de geboorte. De signalen en symptomen verschijnen geleidelijk en kunnen pas echt herkend worden vanaf het tweede levensjaar.

Autisme kan voorkomen in verschillende maten en kan samengaan met zowel een hoge als een lage intelligentie. Ongeveer 0.6% van de bevolking heeft gediagnosticeerde autisme.

Wat zijn kenmerken van het Asperger Syndroom?

Het Syndroom van Asperger is een lichte vorm van autisme. Kinderen met dit syndroom hebben geen abnormale ontwikkeling voor de geboorte. Het gaat vaak gepaard met hoge intelligentie en een verlangen om sociale regels te leren. Dit kan de omvang van hun sociale communicatieproblemen verbergen. Wanneer dit syndroom vroeg ontdekt wordt, kan er veel gedaan worden voor een goede ontwikkeling.

Ongewone talenten

Een aantal ongewone talenten, zoals ongelofelijke accurate herinneringen voor feiten, een zeer uitgebreide woordenschat of het vermogen zichzelf lezen te onderwijzen, zijn niet zeldzaam bij autistische kinderen met een lage IQ-score. Muzikaal talent, dichten en kunst kunnen ‘bright splinters of the mind’ zijn. Voor veel mensen suggereert dit fenomeen dat de hersenen gespecialiseerd is in verschillende modules en dat slechts sommige, maar niet alle hersensystemen onderbroken zijn bij autisme.

Pasgeboren kinderen hebben verschillende start-up mechanismes. Deze mechanismes laten de meest snelle manier van leren toe in bijzonder belangrijke domeinen. Deze mechanismen ontwikkelen zich snel en kunnen in relatieve isolatie van andere leertypen bestaan. Met deze isolatie wordt bedoeld dat ze kunnen handelen als modules in een complexe machine.

Om de start-up mechanismes te begrijpen, is het noodzakelijk om ervan uit te gaan dat er neurale structuren zijn die worden aangepast tot het verwerken van een bepaald soort stimulus en om een bepaalde manier van leren te vergemakkelijken. Dit kun je vergelijken met verschillende organen die verschillend werk doen om verschillende dingen te verteren.

We gaan er ook van uit dat er een mechanisme in de hersenen is wat niet gespecialiseerd is en bijna alle taken kan. Dit algemene mechanisme neemt een module over als die module verkeerd is. Het zijn echter controversiële ideeën. Sommige onderzoekers denken dat specialisatie een uitkomst van een ontwikkeling is, anderen denken dat specialisatie het startpunt is. Het is wachten tot er betere technieken ontwikkeld zijn om hier meer onderzoek naar te kunnen doen.

Hoe werkt het speculatieve idee voor autisme?

De ‘theory of mind’ is een beschrijving voor het menselijk vermogen om wensen, gevoelens en overtuigingen aan andere mensen toe te schrijven om hun gedrag uit te leggen. Het wordt ook wel mentalizing of empathizing genoemd. Autisten missen dit vermogen. Andere mensen doen dit automatisch en zonder moeite. Dat kan komen doordat ons brein er een module voor heeft, die niet goed werkt bij mensen met autisme.

De mind-blindness theorie houdt in dat de intuïtieve vaardigheid om te begrijpen dat andere mensen een bewustzijn hebben, mist bij autisten. De oorzaak hiervan ligt in de hersenen en de manier waarop dit geuit wordt kan verschillen, afhankelijk van de leeftijd. Kinderen met autisme kunnen niet begrijpen dat mensen verschillende overtuigingen van zichzelf kunnen hebben. Autistische kinderen kijken niet als je ergens naar wijst en spelen geen ‘doen-alsof’ spelletjes. Vijf jaar later dan bij andere kinderen kunnen autisten wel het onderscheid maken tussen geloven en werkelijkheid.

Welke hersengebieden hebben invloed op het inlevingsvermogen?

De ‘sociale hersenen’ worden gevormd door de hersengebieden die betrokken zijn bij het inleven. De drie hoofdgebieden van het sociale brein zijn: de mediale prefrontale cortex, de superior temporale sulcus en de temporale polen grenzend aan de amygdala. De mediale prefrontale cortex is betrokken bij het toezien op de interne mentale staat van zowel jezelf als andere mensen. De superior temporale sulcus is belangrijk voor het herkennen en analyseren van de bewegingen en acties van andere mensen. De temporale pole is betrokken bij het verwerken van emoties. Uit onderzoek is gebleken dat bij mensen met het Syndroom van Asperger de gebieden van het sociale brein wel met elkaar verbonden zijn, maar dat de verbindingen zwakker zijn. Hierdoor zijn de sociale hersenen zwakker.

De hersenen van autisten zijn groter en zwaarder dan van niet-autisten. Bij de geboorte zijn de hersenen van autisten even groot of zelfs kleiner dan die van niet-autisten. Misschien dat het snoeien van de synaptische verbindingen bij autisten niet, of in mindere mate, voorkomt.

Hoe valt mind-blindness te overwinnen?

Eerder is al gezegd dat een algemeen mechanisme een module overneemt als deze fout is. Ouders en leraren kunnen daarbij helpen, maar dat kost veel moeite. Compenserend leren ontstaat niet door slechts andere mensen na te doen. Regels in de sociale wereld moeten expliciet worden gemaakt en duidelijk worden uitgelegd. Het lezen en bestuderen van voorbeelden vormt hierbij een belangrijke aanvulling.

Wat zijn kenmerken van ADHD?

ADHD is een stoornis die wordt gekarakteriseerd door ongepaste impulsiviteit, aandachtsproblemen en soms hyperactiviteit. Meestal is er ook een sociale stoornis en hebben mensen met ADHD weinig vrienden, omdat ze zich op een manier gedragen die andere mensen moeilijk vinden. ADHD wordt veroorzaakt door subtiele werkingsstoornissen in de hersenontwikkeling. En dit heeft net als bij autisme een genetische basis.

De diagnostisering van ADHD is meestal gebaseerd op gedragsmatige kenmerken zoals moeite met concentreren, moeite met stil spelen, moeite met luisteren en veel praten. Als dit gedrag niet past bij het ontwikkelingsniveau van het kind en het niet lukt om het gedrag aan te passen en als het gedrag in zowel school- als thuisomgeving langere tijd storend is, is er sprake van ADHD. Het lastige met de diagnostisering is dat heel veel kinderen tot op zekere hoogte in dit profiel passen en het storende gedrag afneemt naarmate ze ouder worden. De frontaal kwab is bijvoorbeeld betrokken bij het richten van de aandacht en de ontwikkeling van dit gebied kan sterk verschillen tussen individuen. Hierdoor is er sneller sprake van een te snelle ADHD diagnose.

Bij jongens met ADHD waren de prefrontale cortex en gebieden van de basale ganglia kleiner dan bij jongens zonder ADHD. De prefrontale cortex speelt een belangrijke rol in het plannen, beslissingen maken, aandachtcontrole en in het remmen van ongepast gedrag. De basale ganglia zijn betrokken bij het genereren van bewegingen. De prefrontale cortex laat deze bewegingen beginnen of stoppen. Dit remmende mechanisme zorgt dat we niet alles zeggen of doen wat we denken. Jonge kinderen hebben dit vaak, maar het verdwijnt langzaam. Doordat bij kinderen met ADHD de prefrontale cortex langzamer ontwikkelt, hebben zij langer last van de niet-remmende werking. Zij zeggen dus wat ze denken, ook op een leeftijd waarop dit niet meer sociaal geaccepteerd wordt.

Hoe ziet de behandeling van ADHD eruit?

ADHD wordt behandeld met medicijnen zoals Ritalin. Dit verhelpt de stoornis zelf niet, maar helpt wel het kind om beter te functioneren thuis en op school. De medicijnen vergroten de afgifte van dopamine en noradrenaline in de hersenen. Het is niet bekend waarom juist deze stimulerende medicijnen effectief zijn in de behandeling van de symptomen van ADHD. Medicatie is het meest effectief als het samen gaat met andere vormen van therapie.

Hoe uiten zich gedragsstoornissen?

Wanneer de externe controle niet werkt, bijvoorbeeld het weten wat je wel en niet kan en mag zeggen, of wanneer het voor het kind onmogelijk is om de externe controle te gebruiken, wordt een gedragsstoornis of oppositionele gedragsstoornis vastgesteld. Dit lijkt erg op ADHD, maar heeft geen neurologische basis. Slechts bij sommige kinderen leidt dit later tot echt asociaal gedrag.

Een stoornis van empathie en morele gevoeligheid

Psychopatisch gedrag bij volwassenen kan met een gedragsstoornis in de kinderjaren beginnen. Psychopatisch gedrag heeft een genetische basis. Het wordt veroorzaakt door een slecht functioneren van delen van de amygdala in de hersenen. De amygdala zorgt normaal voor reacties op expressies van verdriet en angst van andere mensen. Het is een soort reflex, we willen geen andere mensen zien lijden.

Het morele-conventionele onderscheid kunnen kinderen al heel goed maken. Bij een morele overtreding is er een slachtoffer en bij een conventionele overtreding is er geen slachtoffer. Kinderen met een gedragsstoornis of psychopaten kunnen dit onderscheid minder goed of niet maken.

Een ongeluk komt zelden alleen: wat houdt comorbiditeit in?

Het komt vaak voor dat kinderen met een bepaalde stoornis gediagnosticeerd worden met meerdere stoornissen. Dit wordt comorbiditeit genoemd. Een belangrijke vraag die hier gesteld kan worden, is of het vaak tegelijk voorkomen van bijvoorbeeld ADHD en dyspraxie toeval is of niet. Komen deze twee stoornissen voort uit dezelfde basis, of is het puur toeval dat ze soms tegelijk voorkomen? Op het eerste gezicht komt het te vaak tegelijk voor om toeval te zijn, maar er zijn nog maar weinig onderzoeken naar comorbiditeit.

Er zijn verschillende theorieën over comorbiditeit. Een van die theorieën stelt dat de neurale abnormaliteit die de ontwikkelingsstoornis veroorzaakt in twee vormen voor kan komen. De ene vorm valt slechts één module aan die zorgt voor een stoornis, waardoor een pure vorm van ADHD, autisme of dyslexie ontstaat. De ander vorm heeft een minder sterke focus en valt meer modules aan.

Men denkt dat onderwijs een belangrijke rol speelt bij stoornissen van sociaal-emotionele ontwikkeling. Er is een andere vorm van onderwijs nodig voor mensen met een stoornis, die rekening kan houden met de beperkingen en mogelijkheden van een persoon, veroorzaakt door de stoornis. Het onderwijs kan de problemen waarschijnlijk niet verhelpen, maar het kan de omstandigheden en vaardigheden waarin de persoon met de stoornis leert wel verbeteren.