De wetenschap van humor bij een leerproces

Gebruik van humor als een specifieke manier van leren

• Dit onderdeel gaat nader in op het gebruik van humor als een specifieke manier van leren, waarbij vooral wordt gekeken naar zogenoemde ‘spontane humor’ op de werkvloer. Aan de hand van voorbeelden wordt gekeken naar de manier waarop trainingssituaties zelf functioneren, en welke dynamieken we daarin kunnen herkennen.
• De belangrijkste gedachte is het idee dat leren maar voor een klein deel bestaat uit het overdragen van bestaande kennis en methoden, en voor een veel groter deel uit het creëren van situaties waarin het onverwachtse wordt gebruikt om nieuwe mogelijkheden te creëren. De grondgedachte is dat de spanning die in leersituaties kan ontstaan optimaal moet worden benut, wil het leerresultaat zo groot mogelijk zijn. Leren is in deze optiek dan ook niet een individueel, maar een collectief proces.
• Leren vindt plaats in twee stappen.
  • 1) leren op een sociaal of interpersoonlijk niveau
  • 2) de processen worden geïnternaliseerd op een psychologisch niveau, waarbij datgene wat op interpersoonlijk niveau vast is komen te staan op psychologisch niveau verzelfstandigt als ‘kennis’.

De functies van humor

• Humor kan vijandige partijen bij elkaar brengen, de lucht zuiveren en het contact herstellen. Ervin Goffman zei dat humor de spreker het recht verschaft om net te doen alsof hij met zijn opmerkingen niks bedoelde, en de luisteraar om te doen alsof er niks is gezegd, terwijl het resultaat is dat beide partijen het gevoel krijgen dat ze dichter bij elkaar zijn gekomen.
• Vooral ironische humor kan tegenstellingen tenietdoen en contradicties opheffen. Met behulp van humor kunnen bestaande sociale relaties, met name machtsrelaties, onder druk worden gezet en tegelijkertijd worden bevestigd.
• Tony Watson onderscheidt vier functies in het gebruik van humor:

1. Humor vergemakkelijkt communicatie

2. Humor haalt de scherpe kantjes van kritiek en zorgt ervoor dat de affectieve component behouden blijft

3. Humor maakt confrontaties mogelijk

4. Humor stelt sprekers in staat weerstand te bieden aan dominante opvattingen

• Humor is zowel een relatie-bestendigde als een relatie-ondermijnende kracht.
• Iets kan worden gezien als een geestige ondermijning van het gezag, maar tegelijkertijd ook als een bedreigende opmerking. Op dit laatste reageert men door ‘reparatiewerk’ toe te passen:
  • Glimlachen
  • Omhoogtrekken van wenkbrauwen
  • Aarzelen, ‘euh’ zeggen
  • Etc
• Al deze non-verbale en prosodische aspecten van de communicatie zijn bekende mechanismen die worden gebruikt in potentieel bedreigende situaties. Ze moeten de sociale relaties bevestigen en de communicatie tussen de partijen waarborgen. Waar humor dus aan de ene kant autoriteit ondermijnt, bevestigt het gebruik ervan tegelijkertijd de relaties.

Verschillende vormen/typen humor, met elk zijn eigen functie:

• Ironische humor is letterlijk het tegengestelde zeggen van wat je bedoelt. Zelfironie wordt in leersituaties vooral daar aangetroffen waar de leerling kritiek op zichzelf uitoefent en tegelijk probeert te laten zien dat hij van de situatie heeft geleerd.

• Spontane humor is een geestige opmerking die in de loop an het gesprek ‘spontaan’ wordt gemaakt en dus gebruikmaakt van de context van het gesprek. Geen standaard grapje en je kunt het niet in een ander gesprek gebruiken, gaat echt om de situatie van nu. Spontane humor kan goed gebruikt worden om op situaties te reflecteren.

• Ondermijnende of subversieve humor keert zich tegen de gevestigde orde. Kan de vorm van ironie of sarcasme aannemen, maar komt ook vaak voor als parodie. Ze komen veel voor in streng hiërarchische organisaties en culturen waarin een sterk centraal gezag is. Typisch voor zulke grappen is dat ze een tegen-cultuur stimuleren die haaks staat op de dominante visie. Ondermijnende humor draagt bij aan cohesie binnen de ingroup maar keert zich tegen de outgroup, ook als de outgroup de dominante cultuur is.

Leren door humor

• Leren kun je zien als de beweging van de ene ‘ik-positie’ naar de volgende ‘ik-positie’, waarbij de leerling gebruik maakt van verschillende discursieve technieken, zoals wegen, vergelijken en onderzoeken van diverse discoursen.
• Leren door humor is dan: het gebruik van specifieke vormen van discursieve overweging waarbij tegengestelde of contradictoire standpunten binnen een ‘ik-positie’ worden geïncorporeerd via het gebruik van humor. Ofwel: humor aanwenden om tegenstellingen op te lossen die niet zomaar genegeerd kunnen worden.
• Humor is taalgebruik dat:
  • Berust op onlogische, absurde, vreemde, rare, kortom in de meest letterlijke zin van het woord onmogelijke discursieve verbindingen
  • Dit onlogische taalgebruik kan resulteren in gelach. Gelach is niet het enige criterium en ook niet noodzakelijk, maar het is wel een duidelijke indicatie.
• Contradictie is: een waargenomen relationele waarde tussen posities of stemmen: voor of tegen een bepaalde stelling zijn, iets goed of slecht vinden, ja of nee, etc. Om een contradictie te kunnen zien, moet je kennis hebben van de organisationele context.

Conclusies

Verschillende vormen van humor worden gebruikt om contradicties op te lossen en nieuwe posities te scheppen: dit is het basale uitgangspunt van leren.

Leren door humor verloopt via een aantal kenmerkende stadia.

1. Eerste fase: een contradictie of conflict wordt onder woorden gebracht. Deze fase kan echter ook worden overgeslagen.

2. Tweede fase: het conflict wordt verder uitgewerkt en de dimensies ervan worden onderzocht. Deze fase hoeft echter niet altijd zo impliciet en scherp te worden uitgesproken.

3. Derde fase: men doet een poging om met een humoristische opmerking het conflict te beslechten zodat er ruimte ontstaat voor een nieuwe positie. Deze fase hoeft echter niet altijd zo impliciet en scherp aanwezig te zijn.

Daarnaast hoeft humor niet altijd oplossingsgericht te zijn.

1. Leren door humor is een gemeenschappelijk proces dat niet tot specifieke psychologische kenmerken van de lerende persoon in kwestie kan worden teruggebracht, en ook niet tot algemene kenmerken van de situatie.

2. Het echte leren is een gelegenheidsproces dat zich in discours voordoet. Humor speelt daarbij een interessante rol omdat het de mogelijkheid schept om veranderingen in het discours aan te brengen en confrontaties aan te gaan die op een ‘serieuze’ manier niet mogelijk zouden zijn.