Welke trainingen voor kinderen en adolescenten die gebaseerd zijn op mindfulness zijn er?

Mindfulness-based interventies, oftewel mindfulness trainings, worden in het vervolg aangeduid met de afkorting MFT. MFT is een overkoepelende term voor alle vormen van dergelijke interventies, zoals mindfulness-based stressreductie (MBSR) en mindfulness-based cognitieve therapie (MBCT). MFT voor kinderen en adolescenten met psychopathologie groeit de laatste tijd snel en wereldwijd. Voor volwassenen is er sprake van een medium effectgrootte van MFT op psychologische gezondheid en sterkere effectgroottes voor MBCT voor angststoornissen en depressies. Het onderzoek naar (de effectiviteit van) MFT in kinderen en adolescenten staat nog in haar kinderschoenen. De gedane onderzoeken zijn verricht binnen drie psychopathologieën: autisme spectrum stoornissen (ASD – autism spectrum disorders), internaliserende stoornissen (angst en stemming) en externaliserende stoornissen (ADHD, ODD en [andere] gedragsstoornissen).

Hoe werkt MFT bij kinderen en adolescenten met ASD?

Volgens de ToM-hypothese (theory of mind hypothese) hebben mensen met een ASD moeite met het toeschrijven van mentale staten aan anderen, wat de gebreken in sociale interacties (zoals weinig empathie) kan verklaren. MFT verbetert het kunnen uiten van empathie. Er is nog heel weinig onderzoek gedaan naar de effectiviteit van een dergelijke interventie – alleen een onderzoek van Singh en collega’s (2006) (waarin slechts drie kinderen geïncludeerd waren) toont bescheiden maar veelbelovende resultaten.

Hoe werk MFT bij kinderen en adolescenten met internaliserende stoornissen?

In de meeste angststoornissen spelen aandachtsproblemen een (grote) rol. Denk hierbij aan de aandachtsbias voor bedreigende stimuli, de zelfgefocuste aandacht, de lage concentratie als symptoom van GAD, en het ontwijken van sociale cues in een sociale angststoornis. Volgens Semple en collega’s (2005) kunnen mindfulness-based technieken al geleerd kunnen worden aan kinderen vanaf 7 jaar. Volgens een RCT van Semple en collega’s (2010) leidt MFT tot een vermindering van de aandachtsproblemen, gedragsproblemen en angstsymptomen. Volgens een andere studie (geen RCT) van Biegel en collega’s (2009) is MFT een veelbelovende toevoeging op de ambulante gezondheidszorg voor adolescenten met stemmingsstoornissen, waarbij de niveaus van angst, depressie en somatische klachten verminderden en de eigenwaarde en kwaliteit van slaap verbeterden!

Hoe werkt MFT bij kinderen en adolescenten met externaliserende stoornissen?

Externaliserende stoornissen zoals ADHD, ODD en gedragsstoornissen hebben allemaal het kenmerk dat er aandachtsproblemen zijn, en de hieraan gerelateerde impulsiviteit. MFT kan het aandachtsprobleem verhelpen. Volgens Singh en collega’s (2010) is er sprake van een lichte vermindering van agressief gedrag en iets betere behandelingsgetrouwheid tijdens de behandeling, maar een aanzienlijkere verbetering na een follow-up! In een andere studie bleek dat adolescenten na MFT inderdaad minder internaliserende én externaliserende symptomen hadden, minder aandachtsproblemen en zich gelukkiger voelde (dit werd ook opgemerkt door hun ouders).

Een belangrijke kanttekening is dat studies naar de effectiviteit van MFT in kinderen en adolescenten met psychopathologie veel methodologische gebreken kennen, zoals erg kleine steekproeven, weinig objectieve uitkomstmetingen (het zijn vooral zelfrapportages die gebruikt worden), een gebrek aan metingen die echt veranderingen kunnen opmerken in de onderliggende mechanismes van de stoornissen, en ook vooral een gebrek aan RCTs! Bijna alle ondersteunende bewijzen komen nu van pilot studies of ongecontroleerde onderzoeken.

Hoe werkt MFT voor kinderen met ADHD?

Uit het volgende moge duidelijk zijn dat er nieuwe behandelingen voor ADHD nodig zijn. Momenteel zijn er twee evidence-based behandelingen voor kinderen met ADHD: medicijnen, en gedragsbehandelingen. Het effect van medicijnen op de lange termijn is nog onduidelijk, er zijn vaak vervelende bijwerkingen, en de behandelingsgetrouwheid is vaak laag. De meest gebruikte gedragsbehandeling is het trainen van de ouders in hun opvoedingsstijl. Echter, aangezien een deel van ADHD erfelijk is, heeft de training hier geen invloed op. CGT behandelingen voor ADHD zijn niet empirisch bewezen: de copingvaardigheden en andere aangeleerde vaardigheden zijn vaak niet blijvend op de lange termijn en generalisatie van de aangeleerde vaardigheid van de therapiesetting naar andere settings is vaak laag. Mindfulness training is veelbelovend: het richt zich op de kernproblemen van ADHD, namelijk het langdurig richten van de aandacht wordt direct aangekaart (door het focussen van de aandacht op de ademhaling, of het lichaam), en een impulsieve reactie wordt geïnhibeerd (door gedachtes als gedachtes te zien, en niet als begin van een actie).

Het programma van de auteurs van het boek is een Mindfulness training (MFT) voor de kinderen met ADHD en paralelle mindful parenting (MP) voor hun ouders. Het programma bestaat uit acht groepssessies van anderhalf uur met 4 á 6 kinderen (tussen de 9-12 jaar) of 6 á 8 adolescenten (tussen de 13-17 jaar) met de diagnose ADHD, en acht paralelle groepssessies voor de ouders (aanwezigheid van beide ouders is het beste), met één follow-up sessie 8 weken na de training.

Waaruit bestaan de acht sessies van MFT voor het kind?

• Sessie 1: Het mannetje van Mars. In het eerste halfuur zijn de kinderen, ouders en trainers in één ruimte en doen zij 2 minuten de “weersvoorspelling”, oftewel, zittend mediteren en focussen op hoe je je voelt (en dit in één a twee woorden zeggen daarna). Daarna is de “rozijn oefening” waarin iedereen tijdens de meditatie zegt wat hij ziet, hoort, voelt, ruikt, en proeft. Het derde deel van het gedeelde halfuur bestaat uit het verhogen van de motivatie. Vervolgens splitsen ouders en kinderen zich op en gaat de sessie voor de kinderen verder met rekken en strekken, ademgefocuste meditatie, het vaststellen van groepsregels en het geven van psycho-educatie.

• Sessie 2: Thuis in ons lichaam. De algemene opbouw van sessies 2 t/m 7 is als volgt: een korte zittende meditatie, herhaal het thema van de vorige sessie en wat geleerd is, introduceer en leer het nieuwe thema, bespreek het gedane huiswerk en geef nieuw huiswerk op. Het thema van deze sessie is om te leren luisteren naar het eigen lichaam zodat het kind zich bewust wordt van onrustige momenten (het lichaam is een alarmklok), maar ook hoe dit bewustzijn hem of haar kan helpen om te concentreren.

• Sessie 3: Ademhaling. Het thema “ademhaling” leert kinderen wat er met de ademhaling gebeurt bij hyperactiviteit of bij heftige emoties, en hoe dit gecontroleerd kan worden om weer kalm te worden.

• Sessie 4: Afleiders. Dit thema draait om zowel externe afleiders (zoals lawaai) als interne afleiders (bijvoorbeeld moe zijn), en hoe meditatie kan helpen om gefocust te blijven.

• Sessie 5: Snelweg, stoep. De eerste 20 minuten zijn ouders en kinderen samen, dus ze doen samen de zittende meditatie. Iedereen krijgt kort de beurt om te zeggen wat ze tot nu toe hebben geleerd. “Snelweg” refereert naar de momenten waarop het kind oncontroleerbaar is, “stoep” refereert naar de manier waarop focuste ademhaling het kind van de snelweg af en in rustigere banen kan leiden.

• Sessie 6: Wat we hebben geleerd. Alle centrale concepten komen terug in een quiz. In deze sessie wordt ook de zie-meditatie geïntroduceerd (volg een zeepbubbel) net als de hoor-meditatie (luister naar de meditatiebel).

• Sessie 7: Oefenen met moeilijke situaties. In deze sessies wordt geoefend met allerlei soorten meditatie wanneer een moeilijke situatie zich voordoet (zoals, wanneer er een berg snoep voor het mediterende kind ligt).

• Sessie 8: En nu alleen. Het grootste deel van deze sessie is met ouders en kinderen gezamenlijk. Zes meditaties worden gezamenlijk gedaan, waarbij het kind de meditatie met de ouder leidt. Ook zal elk kind leren wat de ouder heeft geleerd, en de ouder zegt wat het kind heeft geleerd. Elke familie maakt ook een plan voor meditatieoefeningen voor de komende acht weken (tot de follow up sessie).

Waaruit bestaat de parallelle sessie van mindful parenting voor de ouders?

In mindful parenting (MP) leren de ouders de volgende dingen:

1. Volledig bewust te zijn van het hier-en-nu met jouw kind, op een niet-oordelende manier.

2. Goed voor jezelf zorgen, aangezien dit de basis is voor een goede opvoeding.

3. De problemen van jouw kind te accepteren.

4. Behoedzaam om te gaan met moeilijk gedrag, in plaats van impulsief/automatisch te reageren in moeilijke situaties.

Discussie

Mindfulness trainingen gecombineerd met MP zijn veelbelovend. Een waarschuwing is op zijn plaats in het geval van MFT bij kinderen met angststoornissen. CGT programma’s voor angstige kinderen zijn vaak dubbel zo effectief als CGT behandelingen voor volwassenen, dus het is niet duidelijk of MFT wel net zo effectief is binnen deze context als een CGT behandeling. CGT behandelingen voor depressies bij kinderen zijn minder indrukwekkend, en gezien het succes van MFT voor het behandelen van depressies bij volwassenen is het een goed idee om een dergelijk programma voor kinderen met een depressie te ontwikkelen.