Resultaatgericht zijn: leren of versterken

Manieren van mediteren

Gaat meditatie samen met een verandering in het bewustzijn? In veel religies is meditatie belangrijk. Tegenwoordig doen veel niet-religieuze mensen echter ook aan meditatie. De meest bekende meditatievorm is ‘transcendental meditation’ (TM). TM zou samengaan met diepe ontspanning, het verdwijnen van stress, een verbetering van de gezondheid, creativiteit en geluk.

Meditatie kan samengevat worden als:

1. niet nadenken, maar

2. wel aandacht hebben.

Houding

Meditatie gaat vaak samen met een speciale lichaamshouding. Het doel is om het lichaam alert en ontspannen te maken, zodat langere tijd in dezelfde positie gezeten kan worden. De meest bekende houding is de lotushouding. Bij deze houding wordt de rug recht gehouden en worden mensen aangemoedigd om vanuit de buik te ademen in plaats van alleen uit de borst. Het doel is altijd om stabiliteit en alertheid te creëren. Soms nemen de handen ook een specifieke houding aan tijdens het mediteren. Zo kunnen de handen op de knieën geplaatst worden, maar dat hoeft niet. Uit onderzoek is niet gebleken dat bepaalde handhoudingen effect hebben.

Basisprincipes

Alle vormen van meditatie hebben dus twee dingen gemeen: (1) aandacht hebben en (2) niet nadenken. Maar waar wordt aandacht aan besteed? En hoe wordt de concentratie bewaard? Als je niet wilt nadenken, dan werkt het niet om jezelf te dwingen om niet na te denken. Als je dat doet, komen de onderdrukte gedachten nog heviger terug. Gedachten moeten niet onderdrukt worden, maar op hun beloop gelaten worden. Er zijn twee manieren waarop dit bereikt kan worden; door middel van:

1. open methoden en

2. concentratiemethoden.

Open meditatie

Open meditatie betekent dat je je bewust bent van alles wat er om je heen gebeurt, maar dat je er niet op reageert. Dit wordt vaak gedaan door de ogen (half)open te houden en door naar een witte muur gericht te zitten. Dit wordt vaak bij boeddhistische meditatie (zazen) gedaan.

Mindfulness meditatie is een vorm van open meditatie die afgeleid is van het boeddhisme, met name de methode ‘skikantaza’, hetgeen betekent: ‘alleen zitten’. Mindfulness wordt gedefinieerd als ‘het actief maximaliseren van het ademhalen en helderheid van het bewustzijn’ of ‘het schenken van aandacht op een bepaalde manier met als doel in het hier en nu te leven zonder oordelen’. De aandacht vasthouden en geen onderscheid maken tussen stimuli, betekent dat er evenveel aandacht wordt gegeven aan alles wat wordt waargenomen. Dit wordt ook wel ‘choiceless awareness’ genoemd. Door middel van oefening is het mogelijk om dit te bereiken.

Het is moeilijk om dit te bereiken, maar het idee is om alle afleidingen te accepteren en je hier dus niet tegen te verzetten. Reageer niet op de afleidingen, denk niet over ze na en ze zullen uit zichzelf weer weggaan. Dit zorgt ervoor dat de verschillen tussen het zelf en de ander en het verstand en de inhoud van het verstand verdwijnt. Dit wordt ook wel ‘nonduality’ genoemd.

Concentratiemeditatie

Concentratiemeditatie gaat over het gefocust richten van de aandacht op één ding zonder afgeleid te worden. Bij open meditatie is openheid (en acceptatie) van afleidingen belangrijk, maar dit geldt niet voor concentratiemeditatie. Bij concentratiemeditatie wordt vaak gericht op ademhaling. Je kunt bijvoorbeeld het aantal ademhalingen tellen.

Soms worden speciale technieken gebruikt om de snelheid van de ademhaling aan te passen of invloed uit te oefenen over of de ademhaling meer uit de buik of meer uit de borst komt. Verschillen in ademhalingspatronen hebben invloed op het bewustzijn. Mantra’s zijn woorden, zinnen of geluiden die worden herhaald. Dat kan in het hoofd gebeuren, maar ook hardop.

Dit kan ervoor zorgen dat je alleen aandacht hebt voor hetgeen je steeds herhaalt. Het gaat echter niet om de woorden zelf; de woorden zorgen er alleen voor dat je iets hebt om je op te richten. Soms richten mensen die mediteren zich op filosofische vragen of verhalen die moeilijk te beantwoorden zijn voor het verstand. Hoe helpt meditatie ons om meer te weten te komen over het bewustzijn?

Het antwoord op deze vraag hangt samen met de reden waarom mensen mediteren. Er zijn drie redenen aan te wijzen:

1. religieuze of rituele redenen (bijvoorbeeld geloven dat je door meditatie naar de hemel gaat),

2. stress verminderen, persoonlijke vaardigheden verbeteren en beter leven, en

3. inzicht zoeken, of het nou in een religieuze of mystieke context gedaan wordt. Dit hoofdstuk gaat over de laatste twee redenen.

Ontspanning en stressreductie

TM wordt gezien als een effectieve methode om te ontspannen en stress te verminderen. Om deze reden wordt meditatie weleens door dokters voorgeschreven om een te hoge bloeddruk te verlagen. Holmes heeft een onderzoek uitgevoerd waaruit hij de conclusie trekt dat meditatie geen toegevoegde waarde heeft. Rusten zou hetzelfde effect hebben.

Zijn conclusie is bekritiseerd door aanhangers van meditatie. Het is moeilijk om te bewijzen dat meditatie stress vermindert, want het is moeilijk om zoiets te meten. Welke vorm van stress zou bijvoorbeeld gemeten moeten worden? En op welke manier zou dit moeten gebeuren? Daarnaast zijn er verschillende vormen van meditatie en is het dus niet duidelijk welke vorm gebruikt zou moeten worden voor onderzoek.

De meeste onderzoekers hebben zich gericht op de bestudering van TM. Dit is logisch, aangezien van TM het meest wordt gezegd dat deze meditatievorm stress vermindert.

Het is maar de vraag of we onderzoeken moeten uitvoeren waarbij dezelfde mensen voor en na meditatie worden onderzocht, of dat we onderzoeken moeten uitvoeren waarbij verschillende mensen in verschillende condities ingedeeld worden. Als dezelfde mensen voor en na meditatie worden onderzocht, wordt vaak gevonden dat stress verminderd is. Er zou echter ook gekeken moeten worden of de resultaten hetzelfde zijn als mensen alleen maar rusten in plaats van mediteren.

Farthing stelt dat meditatie geen effect heeft of een effect heeft dat ook bereikt kan worden door een andere techniek. Het effect van meditatie zou dus niet uniek zijn.

Siddhis en fysieke krachten

Sommige mensen denken dat meditatie kan leiden tot het aanleren van vaardigheden, zoals siddhis. Siddhis zijn bovennatuurlijke krachten zoals profeetschap, zweven en controle over anderen en de natuur. Zweven wordt ook wel ‘vedic flying’ genoemd. Er zijn foto’s van mensen die als het ware opstijgen tijdens het mediteren.

Het ‘Maharishi effect’ houdt in dat als voldoende mensen samen op dezelfde plaats mediteren, dat hun gecombineerde bewustzijn ervoor kan zorgen dat mensen in die omgeving vredig leven. Bewijs voor dit effect is gevonden: criminaliteitscijfers zijn omlaag gegaan en sociale cohesie is toegenomen op plaatsen waar gemediteerd wordt (bijvoorbeeld in overheidsgebouwen of universiteiten). Critici stellen echter dat er geen vergelijkingsmateriaal gebruikt is en dat deze resultaten dus niet hoeven te kloppen.

Inzicht en ASC’s

Meditatie wordt vaak gedefinieerd in termen van veranderingen in het bewustzijn (‘ASC’s’). Zo komen termen als verlichting en het ervaren van geen zelf (‘no-self’) voor. Is het echt zo dat meditatie ASC’s veroorzaakt? Tart gelooft van wel, omdat mensen die mediteren het gevoel hebben dat hun mentaal functioneren is veranderd. Er is weinig consistent bewijs gevonden waaruit blijkt dat meditatie veranderingen in het bewustzijn veroorzaakt. Er is een theorie die ervan uitgaat dat meditatie niet meer is dan slapen. Uit onderzoek blijkt dat mensen tijdens het mediteren soms heel kort slapen.

Waarom mediteren?

Aangezien dutjes goed zijn voor het geheugen en voor cognitieve vermogens, zou het weleens zo kunnen zijn dat meditatie daarom positieve effecten heeft. Sommige mensen hebben tijdens het mediteren het gevoel dat het ‘zelf’ verdwijnt. Dit zou betekenen dat mensen die denken dat er een ‘ik’ nodig is om ervaringen te hebben, het bij het verkeerde eind hebben.

Wat is de definitie van aandacht?

• Aandacht is de vaardigheid om te kunnen focussen op specifieke stimuli of locaties.
• Selectieve aandacht is het richten op één ding, terwijl andere dingen worden genegeerd.
• Afleiding is de tussenkomst van een stimulus tijdens de verwerking van een andere stimulus.
• Verdeelde aandacht is je richten op meer dan één ding tegelijkertijd.
• Een attentional capture is een snelle verschuiving van de aandacht.
• Visueel scannen is de beweging van de ogen van één locatie of object naar een andere.

Welke onderzoeken naar aandacht zijn als eerste gedaan?

Op basis van resultaten van onderzoek naar selectieve aandacht kwam Broadbent met zijn filter aandachtsmodel (filter model of attention). Dit model is ook wel een bottleneck model genoemd, omdat de filter de stroming van informatie filter zoals de flessenhals dat doet met vocht. In Broadbents model vertraagt half de stroom van de informatie echter niet. Zijn model laat informatie door op basis van specifieke fysieke kenmerken van de informatie. Het model wordt ook wel het vroege selectiemodel genoemd, omdat de filter de informatie waar de aandacht niet op gericht is meteen aan het begin elimineert, dus voordat het volledig is geanalyseerd en voordat het bewust is waargenomen.

Onderzoekers die bezig waren met het onderzoeken van onderdelen van Broadbents model ontdekte het cocktail party effect. Dat is de vaardigheid om je te richten op één stimulus terwijl andere stimuli worden uitgefilterd. Hierdoor merk je tussen veel andere stimuli wel op dat je naam wordt genoemd.

Anne Treisman stelde aangepaste versie van Broadbents model voor, attenuation model of attention. Treisman beweerde dat selectie in twee fases plaatsvindt en ze verving Broadbents filter met een verzwakker (attenuator). De verzwakker analyseert het binnenkomend bericht op basis van:

• Zijn fysieke kenmerken.

• Zijn taal.

• Zijn betekenis.

Verder beweerde Treisman dat de analyse van het bericht stopt wanneer het bericht geïdentificeerd is.

De verzwakker heeft geen alles-of-niets karakter. Zowel het bericht waar de aandacht op gericht is als het bericht waar de aandacht niet op gericht is, worden door de verzwakker gelaten zodra ze geïdentificeerd zijn. Het bericht met de aandacht komt alleen binnen op volle sterkte, terwijl het andere bericht verzwakt is.

De tweede fase is de woordenboek eenheid (dictionary unit). Dat is een verwerkingseenheid dat opgeslagen woorden bevat en drempels heeft voor het activeren van de woorden. De naam van de luisteraar of woorden die refereren aan gevaar hebben lage drempels. Onbelangrijke woorden voor de luisteraar hebben hoge drempels.

Onderzoekers zoals MacKay kwamen met de late selectie aandachtsmodellen (late selection models of attention). Dat is een model voor selectieve aandacht dat suggereert dat de selectie van stimuli voor de laatste verwerking pas plaatsvindt nadat de informatie van een bericht geanalyseerd is op betekenis.

Wat laten moderne onderzoeken naar aandacht zien?

De verwerkingscapaciteit refereert aan de hoeveelheid informatie die mensen kunnen verwerken en stelt een limiet aan hun vermogen om inkomende informatie te verwerken.

De perceptuele belasting verwijst naar de moeilijkheid van een taak. Taak met een lage belasting, low-load tasks, gebruiken een kleine hoeveelheid van iemands verwerkingscapaciteit. Moeilijke taken daarentegen doen een groot beroep op iemands verwerkingscapaciteit. Deze taken worden high-load tasks genoemd.

Lavie bedacht haar load theory of attention. Deze theorie stelt voor dat de vaardigheid om taak-irrelevante stimuli te negeren afhankelijk is van de belasting van de taak die de persoon uitvoert. Taken met een hoge belasting resulteren in weinig afleiding.

Onderzoeksresultaten tonen ook aan dat er grote individuele verschillen zijn in de mate waarop iemand af te leiden is tijdens taken met een lage belasting. De vaardigheid wordt aangestuurd vanuit de frontale kwab, die verantwoordelijk lijkt te zijn voor meer executieve controlefuncties.

De cognitieve belasting is de totale hoeveelheid mentale inspanning die in het werkgeheugen wordt gebruikt.

Wat is onbedoelde blindheid?

Soms zien we iets niet, terwijl het in ons directe zicht is. Een voorbeeld hiervan is onbedoelde blindheid. Dit is iets niet opmerken terwijl het duidelijk in zicht is en het wordt vaak veroorzaakt door het geen aandacht hebben voor het object of de plaats van het object.

De moeite om veranderingen in scènes op te pikken wordt veranderingsblindheid genoemd. Dit is niet alleen een fenomeen voorkomend in het laboratorium. Het gebeurt ook vaak in populaire films.

Wat is nog meer een functie van aandacht?

Een andere functie van aandacht is dat het verbindend (binding) is. Binding is het proces waarbij kenmerken zoals kleur, vorm, beweging en locatie worden gecombineerd om onze perceptie van een coherent object te creëren.

De vraag hoe dit gebeurt, wordt het binding probleem genoemd. Treisman’s feature integration theory geeft antwoord op deze vraag door een twee-fases-proces voor te stellen. Volgens Treisman is de preattentive stage de eerste fase in het verwerken van een beeld of object. In deze fase worden objecten geanalyseerd voor verschillende kenmerken. Elk van de kenmerken worden door een ander hersengebied verwerkt, dus bestaan ze in deze fase nog los van elkaar. In deze fase kunnen illusory conjunctions ontstaan. Dat zijn situaties waarin kenmerken van verschillende objecten onterecht gecombineerd worden.

De focused attention stage is de tweede fase en in deze fase worden de verschillende kenmerken samengevoegd. Zodra de kenmerken zijn samengevoegd, ervaren we bewust het object.

Onderzoek doen naar de rol van aandacht in binding kan door middel van visuele zoektocht (visual search). Dit vindt plaats wanneer een persoon zoekt naar een stimulus of object dat zich tussen een aantal andere stimuli of objecten bevindt.