Wat betekent prosociaal en antisociaal?

Sociale interacties hebben meerdere doelen. Veel sociale interacties lijken voordelig te zijn voor anderen en niet voor de persoon die sociaal is. Denk hierbij aan donaties aan het goede doel of het helpen van een vreemde. Zonder deze prosociale gedragingen zou een samenleving niet kunnen overleven.

Het is lastig om aan te geven welke gedragingen prosociaal of antisociaal zijn. Dit kan namelijk per cultuur en ook binnen een cultuur verschillen. Denk aan het openhouden van de deur voor een vrouw (door een man). Dit kan aardig bedoeld zijn van de man, maar het kan ook zijn bedoeling zijn om hiërarchie te benadrukken.

Daarom is het bij de beschrijving van antisociaal en prosociaal handig om te kijken naar de bedoeling achter gedragingen.

• Prosociaal: gedrag dat is bedoeld om het welzijn van anderen te bevorderen en dit gedrag heeft geen instrumentele voordelen voor degene die het gedrag vertoont.

• Antisociaal: acties die schadelijk zijn voor anderen en dit gedrag was zo bedoeld of de negatieve gevolgen worden als niet relevant ervaren door degene die het gedrag vertoont.

Antisociale en prosociale gedragingen kunnen ook onbewust gebeuren.

Gedachten en emoties zijn constructen die worden gebruikt om te verklaren waarom sociale ontwikkeling gekenmerkt wordt door continuïteit en transformatie. Continuïteit in gedragingen wordt duidelijk als we kijken naar een kind dat veel vecht met andere kinderen. Dit kind zal later vaak ook als agressief worden beoordeeld. Er zit dus continuïteit in bepaalde gedragingen en dit komt doordat er karakteristieke patronen zijn van emotie, emotie regulatie en cognitie die relatief stabiel zijn.

Transformatie is duidelijk als je kijkt naar de redenatie van een vijfjarige en een volwassene. De cognities veranderen, dus ook veel sociale gedragingen.

Zijn prosociale gedragingen en antisociale gedragingen tegenpolen?

Veel factoren die leiden tot prosociaal gedrag worden ook geassocieerd met antisociaal gedrag, wanneer ze tegenovergesteld worden uitgevoerd.

Toch kan niet elk antisociaal en prosociaal gedrag verklaard worden met dezelfde processen. Prosociaal gedrag en antisociaal gedrag hebben beide specifieke psychologische processen.

Onderzoek toont ook aan dat antisociaal gedrag diepere genetische wortels heeft.

Het ontwikkelingstraject van prosociale en antisociale gedragingen en gedachten

Peuters

De sociale wereld van kinderen wordt steeds groter. Ook komen jonge kinderen in contact met bronnen van sociale informatie. Cultureel relevante informatie over prosociaal en antisociaal gedrag wordt bijvoorbeeld op school overgedragen of via de televisie.

Kinderen tussen de twee en drie jaar hebben duidelijk al karaktereigenschappen. Deze karaktereigenschappen zijn stabiel. Enkele bevindingen uit onderzoek zijn voor ons interessant:

Kinderen die hoog scoorden op open en relationele agressie, scoorden laag op prosociaal gedrag. Deze vinding komt overeen met het dimensionale perspectief, waarbij hoog scoren op de ene antisociale gedraging, betekent dat je automatisch laag scoort op de andere prosociale gedraging.

• Volwassenen en kinderen kunnen beide zien dat er individuele verschillen zijn in antisociaal gedrag.

• Kinderen die hoog werden beoordeeld op negatieve emoties (zoals depressie), scoorden hoog op agressie. Dit kan betekenen dat emoties en emotieregulatie belangrijke factoren zijn voor het begrijpen van antisociaal gedrag.

• Ander onderzoek wijst uit dat antisociaal gedrag in verbinding staat met persoonlijkheid. Kinderen die op driejarige leeftijd een gebrek hadden aan controle, hadden een grotere kans om als adolescent antisociaal gedrag te vertonen.

Ook blijkt uit onderzoek dat kinderen die op driejarige leeftijd slecht beheerst overkwamen, op 26-jarige leeftijd hoog scoorden op metingen van stressreacties en laag op het ontwijken van nadelige factoren. Ook scoorden ze hoog op agressiviteit en op negatieve emotionaliteit. Dit onderzoek keek naar de Big Five Inventory (BFI): Met de BFI is het mogelijk een persoonlijkheidsmeting te doen aan de hand van vijf persoonlijkheidsdimensies. De BFI beoordeelt op extraversie (extraversion), mildheid (agreeableness), orderlijkheid (conscientiousness), emotionele stabiliteit (emotional stability) en openstaan voor ervaringen (openness to experience).

Bovenstaande onderzoeken stellen dat antisociale en prosociale gedragingen tegenpolen zijn van dezelfde dimensie. Het proces dat daaraan gerelateerd is, is emotieregulatie.

De studie van Moffitt et al. (1996) toont echter aan dat consistent antisociaal gedrag bouwstenen nodig heeft die niet een deel zijn van het proces dat kan leiden tot prosociaal gedrag.

Dit onderzoek onderscheidde twee groepen van elkaar. In de eerste groep vertoonde jongens antisociaal gedrag in hun kindertijd en tijdens de adolescentie (chronisch). In de tweede groep vertoonden jongens alleen antisociaal gedrag in de adolescentie. Het verschil tussen de groepen was een neuropsychologische tekort. De eerste groep had dus neuropsychologische problemen, wat betekent dat ze stoornissen hebben in het brein. Deze stoornissen tasten iemands gedrag of cognitieve functioneren aan.

Extreem antisociaal gedrag in de kindertijd en de adolescentie wordt geassocieerd met Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). Bij ADHD is er geen sprake van hersenschade, maar er zijn mogelijk andere neurochemische onevenwichtigheden. Neurologische tekorten zouden dus de oorzaak kunnen zijn van antisociaal gedrag.

Deze neurologische tekorten zijn niet in te passen in een dimensie met tegenpolen. Stel je voor: dan staat aan de ene kant van de dimensie neurologische tekorten wat resulteert in antisociaal gedrag en aan de andere kant van de dimensie staat: afwezigheid van neurologische tekorten. Maar die tweede pool zou bijna iedereen kunnen zijn. Neurologische tekorten zijn dus niet bruikbaar in deze dimensie, er is een aparte categorie nodig voor mensen met neurologische tekorten.

Onderzoek toont de volgende overeenkomende resultaten:

1. Er is continuïteit in prosociaal en antisociaal gedrag, vooral in agressief gedrag.

2. Antisociaal gedrag lijkt gerelateerd aan moeilijkheden in het reguleren van emotie, impulsiviteit en hoge niveaus van negatieve affect/invloed.

3. Een klein percentage jongens dat consistent antisociaal is kunnen extreem moeilijke temperamenten hebben en neurologische tekorten.

Halverwege de kindertijd

Wanneer er gesproken wordt over de ontwikkeling van antisociaal en prosociaal gedrag, dan moet het werk van Piaget en Kohlberg behandeld worden.

Piaget was de eerste die het moreel beoordelen van kinderen op een systematische wijze onderzocht. Hij liet kinderen morele dilemma's beoordelen. Het moreel denken van kinderen bleek bepaald te worden door een unilateraal respect voor volwassenen en de volwassen regels, zonder dat ze wederkerigheid of de intenties begrepen. Door het ouder worden en gedeeltelijk door interacties met leeftijdsgenoten, wordt er een moraliteit ontwikkeld van samenwerking en sociale uitwisseling. Zo leren kinderen dat de intenties wel belangrijk zijn, dat rollen omgedraaid kunnen worden en dat morele conflicten opgelost moeten worden door middel van discussie en het sluiten van compromissen. Dit gebeurt rond de 10 jaar.

Het werk van Piaget was het startpunt voor het onderzoek van Kohlberg over morele beoordeling. Hij gebruikte ook morele dilemma's om het moreel redeneren te onderzoeken. Hij vond 5 stadia (met een voorstel over een zesde stadia):

1. Heteronomous morality: goed en kwaad wordt bepaald door machtige volwassenen (autoriteitsfiguren, zoals de politie). De intenties worden niet betrokken in de redenatie.

2. Instrumental morality: kinderen worden zich ervan bewust dat anderen intenties en wensen hebben en dat er altijd twee kanten zijn aan een argument.

3. Interpersonal normative morality: wordt gekarakteriseerd door opkomende zorgen over de perspectieven van anderen over henzelf. In dit stadium willen mensen gezien worden als goed en ze voelen zich schuldig als dit niet zo is.

4. Social system morality: in dit stadium herkennen individuen dat alle leden van een samenleving intenties hebben en doelen nastreven, maar ze begrijpen dat regels en wetten nodig zijn om ervoor te zorgen dat de maatschappij kan functioneren.

5. Human rights and social welfare morality: individuen maken gebruik van ethische principes om te helpen bij de morele beoordeling.

Stadia 1 en 2 zijn kenmerkend voor kinderen, stadium 3 is kenmerkend voor adolescenten en de moraliteit uit stadium 4 wordt voor een deel in de adolescentie gevormd. Stadium 5 verschijnt in de volwassenheid, hoewel het daar ook zelden voorkomt.

Uit onderzoek blijkt dat het niet voorkomt dat mensen 2 stadia vooruitgaan, dus mensen gaan sequentieel door de stadia heen. Regressie komt maar heel zelden voor, dus mensen gaan niet van stadium 3 naar 2.

Veelgehoorde kritiek richting het werk van Piaget en Kohlberg is dat de manier waarop ze testen niet de juiste resultaten geeft, want mensen die antwoord moeten geven op een moreel dilemma, zullen in het echt heel ander gedrag vertonen. De antwoorden kunnen dus niet geassocieerd worden met acties. Mensen weten vaak in situaties dat ze moreel onjuist hebben gehandeld, maar ze hebben zich er niet naar gedragen. Hoe iemand handelt in een bepaalde situatie heeft veel te maken met psychologische en contextuele factoren en niet met 1 factor zoals het morele stadium.

Bovendien zegt een moreel stadia meer over bepaalde manieren van denken, dan dat het iets over gedragsneigingen zegt.

Veel onderzoek van de afgelopen 20 jaar heeft laten zien dat de stadia van Kohlberg geen goede weergave is van sociaal-cognitieve ontwikkeling.

Ook blijken kinderen veel verder te komen in moreel redeneren dan stadia 1, als je ze morele dilemma's voorschotelt die enigszins bekend zijn voor ze (dus niet de morele dilemma's over winkeldiefstal enzovoort die Piaget en Kohlberg gebruikten).

Recent onderzoek naar moreel redeneren van kinderen laat 2 trends zien:

1. Morele cognitie is onbewust, automatisch geactiveerd, dus er zijn geen consistente regels in te vinden

2. Deze intuïties ontstaan vroeg en laten weinig transformatie zien in de ontwikkeling.

Veel theoretici stellen nu dat morele cognitie een evolutionaire aanpassing is aan de problemen die het leven in een sociale groep opleveren.

Verder laat recent onderzoek zien dat niet alle sociale problemen moreel worden beredeneerd. Er wordt onderscheid gemaakt tussen morele en niet-morele domeinen.

En agressie, een vorm van antisociaal gedrag, zou juist het best begrepen kunnen worden in termen van attributie. Agressieve kinderen hebben vaak verkeerde vijandige attributies.

Kohlberg stelde dat zijn stadia universeel toepasbaar waren, dus niet alleen in de VS, maar ook in anderen culturen. Uit onderzoek blijkt dat dit niet klopt. Zo kijken ze bijvoorbeeld in India meer naar hogere machten tijdens het moreel redeneren.

Ook laat recent onderzoek zien dat moreel redeneren geassocieerd wordt met persoonlijkheid. Zo kunnen sommige kinderen hun emoties goed reguleren en gaan zij sneller door de stadia heen en laten minder antisociaal gedrag zien. Emotieregulatie heeft dus veel te maken met moreel redeneren.

Sociale invloeden op prosociale en antisociale ontwikkeling

Tot nu toe lag de focus van dit hoofdstuk bij psychologische eigenschappen van kinderen, zoals persoonlijkheidskenmerken, emotieregulatie, moreel redeneren enz. Deze eigenschappen worden echter gevormd door sociale invloeden.

Ontwikkeling binnen relaties: ouders en leeftijdsgenoten

Ouders

Kinderen laten veel psychologische overeenkomsten zien met ouders en broertjes of zusjes.

Ouders vormen hun kinderen door middel van sociale interacties. Ouders stellen een voorbeeld en kinderen gaan dit imiteren. Het zou ook kunnen dat er een genetische invloed is, maar voorzichtigheid is geboden met conclusies omtrent dit onderwerp.

Er is een duidelijke relatie tussen emotieregulatie van ouders en hun kinderen. Zo blijkt uit onderzoek dat sympathieke ouders ook sympathieke kinderen hadden.

Democratische warme en ondersteunende ouders hebben kinderen die prosociaal zijn.

Leeftijdsgenoten

Leeftijdsgenoten zijn belangrijke invloeden op de ontwikkeling van antisociaal gedrag. Vrienden trekken kinderen naar delinquente activiteiten toe. Veel agressieve kinderen worden afgewezen door leeftijdsgenoten en afwijzing schijnt agressie te vergroten.

Er is weinig bekend over de invloed van leeftijdsgenoten op prosociaal gedrag. Relaties met leeftijdsgenoten zorgen ervoor dat er gelijkwaardige discussie is over de oplossingen van morele problemen. Dit is beter dan de ouder-kind relatie die niet gelijkwaardige discussie oplevert. Het onderhandelen en observeren van prosociale leeftijdsgenoten heeft een positieve invloed.

Cultuur en ontwikkeling

Culturele context is erg belangrijk voor het begrijpen van prosociaal en antisociaal gedrag. Adolescenten in de VS hebben een 2 keer grotere kans om gewelddadige moorden mee te maken dan adolescenten in Europa. Echter, in de VS is de bijdrage aan vrijwilligerswerk veel groter. Dit is dus een cultureel verschil en heeft te maken met culturele normen en de sociale context.

De media (televisie in het bijzonder) is een vorm van culturele invloed die veel aandacht heeft gekregen. Kinderen in de VS kijken veel tv, gemiddeld 3 uur per dag. En er is veel antisociaal gedrag op tv te zien. Kinderen die veel tv kijken zijn agressiever. Dit heeft 3 redenen

1. Tv-modellen worden door kinderen geïmiteerd.

2. Geweld op tv maakt kinderen ongevoelig voor het gevaar van agressie, omdat veel gevaar op tv geen negatieve effecten lijkt te hebben op onschuldige mensen.

3. Geweld op tv vergroot de angst van kinderen dat de wereld gevaarlijk is.

Tv kan ook een prosociale invloed hebben, wanneer er samenwerking enzovoort wordt laten zien.

Wat zijn de basismotieven van prosociaal gedrag: waarom helpen mensen?

Prosociaal gedrag is elke handeling die bedoeld is om iemand anders te helpen. Waarom mensen prosociaal gedrag vertonen, zelfs als het een prijs heeft voor de helper (altruïsme), kunnen we terugvoeren op drie theorieën, de evolutionaire psychologie, de sociale uitwisselingstheorie en de empathie-altruïsmehypothese.

Evolutionaire psychologie

In de evolutie draait vrijwel alles om het krijgen en beschermen van nakomelingen. Om deze reden zou je verwachten dat elke prosociale handeling (vooral altruïstisch gedrag) die niet gericht is op dit doel, niet zal voortbestaan. Dit vormt een dilemma aangezien prosociaal en altruïstisch gedrag al eeuwen aanwezig zijn. Er zijn verschillende invalshoeken die het dilemma tussen evolutie en altruïsme trachten op te lossen:

• Familieselectie (kin selection): mensen helpen andere mensen met wie ze een genetische verwantschap hebben. Dit heeft een evolutionair voordeel omdat familieleden ook een deel van jouw genen dragen. Bovendien hebben mensen die in gevaarlijke situaties handelen volgens ‘kin selection’ meer kans om te overleven en dus zullen de verantwoordelijke genen blijven voortbestaan.
• Reciprociteitsnorm (wederkerigheid): je helpt iemand omdat je verwacht dat diegene jou ook zal helpen in de toekomst. Dit is evolutionair voordelig omdat een groep mensen die elkaar helpt meer overlevingskans heeft dan een groep die elkaar niet helpt. Mogelijk heeft het gevoel van dankbaarheid hiermee te maken (iemand helpt je dus je bent dankbaar en je helpt die persoon)
• Het leren van sociale normen: hierbij is prosociaal gedrag eigenlijk een bijproduct van het overnemen van kennis van andere leden van de groep. Het overnemen van kennis over bijvoorbeeld dingen die gevaarlijk zijn of planten die giftig zijn is overduidelijk goed voor de overlevingskansen en bij het leren van die kennis worden ook sociale normen (zoals het helpen van anderen) overgebracht.
• Groepsselectie: deze visie suggereert dat groepen waarvan de leden prosociaal gedrag vertonen meer overlevingskans hebben (bijvoorbeeld in tijden van oorlog) en dat daardoor de prosociale genetische achtergrond ook wordt overgedragen aan nakomelingen. Dit idee is een beetje omstreden en wordt niet door alle biologen aangehangen, omdat de evolutie zich van oorsprong richt op de overleving en voortplanting van het individu.

Alhoewel deze verklaringen van prosociaal gedrag erg logisch lijken en ook wel een kern van waarheid bevatten, kunnen niet alle vormen van prosociaal gedrag verklaard worden (bijvoorbeeld: het helpen van een vreemde op straat). Bovendien zijn er ook andere verklaringen mogelijk: bijvoorbeeld, mensen helpen hun familie eerst omdat ze daar een betere band mee hebben en ze het dus erger zouden vinden als ze een familielid zouden verliezen.

De sociale uitwisselingstheorie

Hoewel sommige sociaal psychologen het niet eens zijn met de evolutionaire benadering van prosociaal gedrag, zijn ze het wel allemaal eens over het idee dat prosociaal en altruïstisch gedrag gebaseerd kan zijn op egoïsme. De sociale uitwisselingstheorie stelt dat wat we doen voortkomt uit de wens om onze beloningen te maximaliseren en de mogelijke schade/kosten te minimaliseren. De theorie zegt dat er veel persoonlijke voordelen zijn van prosociaal (en altruïstisch) gedrag. Zoals hiervoor is beschreven bij de reciprociteitsnorm kunnen mensen die jij helpt jou later ook helpen als wederdienst. Dit kan gezien worden als het opbouwen van hulpmiddelen voor in de toekomst. Helpen kan echter ook op ‘onzichtbare’ manieren voordelig zijn voor de helper. Het blijkt dat mensen zich ongemakkelijk voelen als iemand in de buurt hulp nodig heeft dus het helpen verlicht dan ook je eigen ongemakkelijke gevoel. Bovendien heeft prosociaal gedrag vaak ook een sociaal voordeel. Mensen die helpen worden positiever bekeken door de omgeving (bijvoorbeeld als je geld geeft aan een goed doel). De basisgedachte achter deze theorie is dat mensen alleen helpen wanneer de voordelen (toekomstige hulp, vermindering van spanning, sociale status) groter zijn dan de kosten.

Empathie-altruïsmehypothese

De empathie-altruïsmehypothese (Batson, 1991) stelt dat mensen elkaar vaak puur uit goedheid helpen. Er wordt wel van uitgegaan dat mensen in sommige gevallen helpen uit eigenbelang (bijvoorbeeld om zich te ontdoen van de angst om iemand anders te zien lijden), maar de basisgedachte van de hypothese is dat helpen ook voortkomt uit puur altruïsme. Deze behoefte om mensen te helpen ontstaat wanneer we empathie voelen voor de persoon in kwestie (je inleven in de andere persoon) en we helpen hem of haar dan ook ongeacht wat er tegenover staat. Als we echter op dat moment geen empathie voelen bepalen de factoren uit de sociale uitwisselingstheorie of we wel of niet helpen.

Het gevoel van empathie kan door verschillende factoren versterkt worden. Ten eerste is een veilige hechting in de kindertijd een voorspeller van gevoelens van empathie later in de toekomst. Een tweede en recentere factor is of je bent toegelaten of afgewezen door een groep die belangrijk voor je is. Als je net bent afgewezen worden je gevoelens gedempt. Dit beschermt je tegen de afwijzing maar staat ook het gevoel van empathie in de weg. Natuurlijk is het niet makkelijk om de precieze redenen van mensen die helpen te achterhalen. Bovendien is er ook een debat gaande over de motivatie van empathie. Is dit onbaatzuchtigheid of helpen mensen om hun eigen pijn (van het zien van de pijn van anderen) te verlichten?

Samengevat staan er drie basismotieven ten grondslag aan prosociaal gedrag:

1. Helpen is een instinctieve reactie om het welzijn van zij die genetisch aan ons verwant zijn te verbeteren (evolutionaire psychologie);
2. De beloningen van prosociaal gedrag zijn vaak groter dan de kosten, dus helpen is in ons eigenbelang (de sociale uitwisselingstheorie);
3. In sommige situaties zorgen sterke gevoelens van empathie ervoor dat we onbaatzuchtig handelen (de empathie-altruïsmehypothese).

Persoonlijke eigenschappen: waarom helpen sommigen meer dan anderen?

De bovenstaande theorieën gaan er van uit dat menselijke basismotivaties voor prosociaal gedrag zorgen. Toch zijn er altijd individuele verschillen tussen mensen, sommige mensen zijn immers meer geneigd anderen te helpen dan anderen. Hier volgen enkele persoonlijke factoren die mogelijk een rol spelen.

Individuele verschillen

De altruïstische persoonlijkheid slaat op een set van persoonlijkheidseigenschappen (onzelfzuchtig, liefdevol) die tot altruïstisch en prosociaal gedrag leiden in verschillende situaties. Deze relatie blijkt echter niet zo sterk te zijn als je zou verwachten en veel andere factoren zoals situationele druk, sekse, cultuur, geloof en stemming spelen ook een rol.

Sekseverschillen

Hier zijn duidelijke vaste rolverdelingen op te merken in de soorten prosociaal gedrag. Mannen vervullen vaak heldenrollen rollen, terwijl vrouwen meer verzorgend optreden waarvoor meer toewijding nodig is. Vrouwen helpen vaker vrienden en doen vaker vrijwilligerswerk. Dit blijkt ook voor andere culturen te gelden.

Culturele verschillen

Voor alle culturen geldt dat mensen liever iemand helpen uit de zogenoemde in-group (groep waarmee je je identificeert) dan iemand uit de out-group (groep waarmee je je niet identificeert). Het is cultuurafhankelijk waar en hoe sterk die lijn getrokken wordt; in collectivistische culturen is er een groot wij-zij verschil waardoor wel of niet helpen versterkt wordt. Ook andere waarden van een cultuur (zoals vriendelijkheid of juist geslotenheid) kunnen prosociaal gedrag bevorderen of juist in de weg staan.

De invloed van geloofsovertuigingen

Bijna alle geloofsovertuigingen promoten een versie van het levensmotto “behandel anderen zoals je zelf behandeld zou willen worden”. Om deze reden promoot religie vaak prosociaal gedrag. Daarnaast verbind geloof mensen en zijn gelovige mensen daarom ook meer geneigd een ander te helpen als die persoon hetzelfde geloof heeft. Ook hier komt het in-group bevoordelen dus weer terug. 

De effecten van stemming op het gedrag

De emotionele gesteldheid van mensen is van grote invloed op het geuite gedrag. Een positief humeur zorgt voor meer prosociaal gedrag om drie redenen:

1. in een goed humeur zie je de goede kanten van mensen waardoor je ze eerder zal helpen,
2. helpen is een goede manier om het goede humeur te behouden,
3. een goed humeur verhoogt de aandacht die we voor onszelf en onze normen (van prosociaal gedrag) hebben, waardoor we meer geneigd zijn om deze normen te handhaven.

Een gevoel van schuld zorgt ook voor meer prosociaal gedrag omdat het idee heerst dat een slechte en een goede daad elkaar opheffen. Een verdrietig gevoel zorgt (in sommige gevallen) ook voor meer prosociaal gedrag; als we verdrietig zijn proberen we weer vrolijk te worden en één manier om dat te doen is door iemand te helpen.

Situationele determinanten van prosociaal gedrag: wanneer zullen mensen helpen?

Om beter te kunnen begrijpen waarom mensen helpen moet men ook naar de situationele factoren (de sociale situatie) kijken. Ook hier zijn verschillende onderdelen te onderscheiden.

• De omgeving waarin mensen wonen: dorp of stad. In vergelijking tot mensen in de stad zijn dorpelingen vaker geneigd om anderen te helpen. Aanvankelijk werd gedacht dat dit kwam doordat mensen in dorpen meer opgroeien met sociale normen. Dit blijkt echter niet de bepalende factor, want dit zou betekenen dat dorpelingen in de stad ook vaker zullen helpen (dit is niet het geval). De ‘urban overload hypothesis’ stelt dat mensen in steden constant worden gebombardeerd met stimulatie en daarom minder open staan voor anderen: zodat ze niet door die stimulatie overweldigd worden. Deze hypothese is al in meerdere onderzoeken ondersteund en de omgeving lijkt dus een grotere voorspellende factor dan waar iemand is opgegroeid.
• Residentiële mobiliteit: hoe vaak mensen verhuizen heeft invloed op hoe mensen met elkaar omgaan. Mensen die lang in dezelfde plaats wonen zijn meer gehecht aan de mensen in de omgeving, er is meer afhankelijkheid en men is bezorgder over zijn reputatie. Hierdoor zullen deze mensen meer prosociaal gedrag tegenover de gemeenschap vertonen. In steden is de mobiliteit groter, maar de verantwoordelijkheid die mensen ervaren voor hun leefomgeving is daardoor kleiner.
• Het aantal mensen dat aanwezig is: volgens het ‘bystander effect’ van Fischer en collega’s (2011) zijn mensen minder geneigd om te helpen als er meer mensen aanwezig zijn (die ook zouden kunnen helpen).

Latané en Darley (1970) stelden vijf stappen op die mensen doorlopen om te beslissen of ze wel of niet helpen in een noodgeval.

1. Het opmerken van een gebeurtenis: als je niet ziet dat iemand hulp nodig heeft kun je ook geen hulp bieden. Uit onderzoek blijkt dat haast ervoor zorgt dat je minder oplettend bent. Dit kan meer bepalend zijn voor het wel of niet helpen dan wat voor soort mensen het zijn.
2. Het interpreteren van de gebeurtenis: als een gebeurtenis wordt opgemerkt is soms onduidelijk of er wel hulp nodig is (bijvoorbeeld: je ziet rook, maar is er brand of niet?). In zo’n situatie kijken we vaak naar andere mensen (heerst er paniek?), maar die weten vaak niet meer dan wijzelf. Zo kan zogenoemde meervoudige onwetendheid (pluralistic ignorance) ontstaan waarbij iedereen een situatie negeert omdat ze niet van elkaar kunnen aflezen of er iets ergs aan de hand is.
3. Het nemen van verantwoordelijkheid: zodra duidelijk is dat er hulp nodig is, moet iemand zich ook verantwoordelijk voelen om te gaan helpen. Als er veel mensen aanwezig zijn vindt er ‘verspreiding van de verantwoordelijkheid’ (diffusion of responsibility) plaats: niemand voelt zich verplicht om de verantwoordelijkheid te nemen, omdat er meer mensen aanwezig zijn die net zo goed (of misschien zelfs beter) kunnen helpen. Bovendien is er soms de mogelijkheid dat andere mensen al geholpen hebben (bijvoorbeeld door de politie te bellen) en we willen onszelf niet voor schut zetten door over te reageren dus blijven we kalm en wachten we af om te zien wat anderen doen.
4. Weten wat er moet gebeuren: zelfs als je zover komt dat je je verantwoordelijk voelt om te helpen is het nog niet zeker dat je dat ook gaat doen. Het is erg belangrijk dat je ook weet hoe je kan helpen en of dit mogelijk is voor jou; om zelf de politie/ambulance te bellen heb je een mobiel nodig, als je die niet hebt kan je ook niet helpen.

Ten slotte zijn er nog steeds redenen om te besluiten niet te helpen, zelfs wanneer je precies weet wat er moet gebeuren. Bijvoorbeeld: je weet wel dat de persoon gereanimeerd moet worden maar je weet niet precies hoe (en je wilt jezelf niet voor schut zetten) of er is een kans dat je zelf gewond raakt als je iemand helpt.

De aard van de relatie

Uit onderzoek (bijvoorbeeld Clark & Mills, 2011) blijkt dat we eerder zijn geneigd om mensen te helpen met wie we een gemeenschappelijke relatie hebben, zoals een ouder, kind of vriend(in). Volgens Tesser (1988) is er een interessante uitzondering op deze regel: we helpen eerder een vriend of vriendin wanneer een taak niet belangrijk is voor ons, maar we helpen eerder een vreemdeling dan een vriend of vriendin wanneer de taak wel belangrijk is voor ons. Voorbeeld: jouw belangrijkste levensdoel is om een chirurg te worden en je bent hard aan het leren voor een heel moeilijk tentamen op het moment dat twee klasgenoten – je beste vriend en een vreemdeling – jouw vragen om jouw notities. In zo’n geval ben je eerder geneigd om de vreemdeling jouw notities te geven, puur omdat wij het niet aankunnen als een goede vriend het beter doet in een gebied wat voor onze eigenwaarde zo belangrijk is.

Uit onderzoek (zoals Greitemeyer & Osswald, 2010) blijkt dat het spelen van prosociale videospelletjes (zoals Lemmings) ertoe leidt dat mensen daarna eerder geneigd zijn om andere mensen te helpen vergeleken met mensen die neutrale spelletjes speelden (zoals Tetris). Dit effect was het resultaat van slechts 10 minuutjes spelen. Ook leidt het luisteren naar liedjes met prosociale lyrics (zoals “Heal the World” van Micheal Jackson) zorgt voor ditzelfde effect (Greitemeyer, 2011). De verhoogde behulpzaamheid in beide gevallen wordt mede veroorzaakt door twee factoren:

• De empathie voor degene in nood wordt verhoogd.
• De toegankelijkheid van gedachtes over elkaar helpen wordt verhoogd.

Op het gebied van prosociale lyrics en romantiek is een studie uitgevoerd door Guégguen en collega’s (2010). Zij ontdekten dat wanneer een Frans collegemeisje net had geluisterd naar een romantisch liedje, ze dan veel eerder geneigd was om haar telefoonnummer te geven aan een sexy medeparticipant die ‘toevallig ook meedeed’ aan een afleidend onderzoek en in de pauze om haar nummer vroeg (vergeleken met meisjes die luisterden naar een neutraal liedje).

Hoe kan prosociaal gedrag bevorderd worden?

Voor de maatschappij zou het nuttig zijn als we mensen kunnen motiveren om meer prosociaal gedrag te vertonen. Uit onderzoek blijkt dat mensen die een studie, cursus of zelfs enkele les psychologie hebben gedaan waarin een specifieke soort beïnvloeding uit dit hoofdstuk aan de orde is gekomen, daar vervolgens minder vatbaar voor zijn. Bijvoorbeeld: iemand die net een college over het ‘bystander effect’ heeft bijgewoond zal voortaan op zijn/haar hoede zijn. Het simpelweg bewust worden van de barrières van hulpgedrag kan dus al voldoende zijn om je er niet door te laten beïnvloeden.

Positieve psychologie focust zich op de kwaliteiten van een persoon en zoekt de menselijke deugden op om deze te vergroten, zoals altruïsme en empathie. Volgens de sociale psychologie weten we echter dat prosociaal gedrag afhankelijk is van meer dan alleen deze factoren.

Wie ben ik? Hoe vind ik mezelf? Ken ik mezelf goed? Hoe zal ik mezelf voorstellen? Dit zijn vragen die iedereen wel eens aan zichzelf stelt. Deze vragen gaan over het zelfconcept dat een persoon heeft van zichzelf.

Wat houden de begrippen zelfconcept, zelfvertrouwen en sociale identiteit in?

Het zelfconcept is de basis waardoor iemand zichzelf kan begrijpen. Zelfvertrouwen gaat over hoe iemand zich voelt over zichzelf. De sociale identiteit van een persoon is het beeld dat naar de omgeving wordt gepresenteerd. Er kan verschil zijn tussen de sociale identiteit en het zelfconcept van een persoon. Dit kan leiden tot gevoelens van valsheid in de relaties met anderen.

Ons zelfbeeld is aan verandering onderhevig door ons leven heen. Sommige jongeren op de middelbare school merken dat ze niet echt een aanleg hebben voor sport. Ze zullen een andere manier vinden om zichzelf te definiëren, misschien door hun haar rood te verven of muziekles volgen. Wanneer mensen een stabiel beeld over zichzelf hebben verkregen wordt dit beeld gebruikt om gebeurtenissen en objecten te evalueren. Wanneer een student een slecht cijfer heeft gekregen zal hij of zij na gaan denken waar dit aan ligt, ben ik wel slim genoeg, heb ik genoeg geleerd? Door het beantwoorden van deze vragen aan de hand van het zelfbeeld zal de situatie worden geëvalueerd. Wanneer de student zichzelf als zeer slim ziet zal dit cijfer zorgen voor een minder goede stemming. Hoe we onszelf zien heeft invloed op hoe we de wereld evalueren.

Wat zijn de stappen in de ontwikkeling van het zelfconcept?

De ontwikkeling van het zelfconcept begint in de babytijd en verloopt volgens de volgende stappen:

1. Een baby realiseert zich op een gegeven moment dat hij los staat van anderen. Dit vormt een belangrijk punt in de ontwikkeling van zelfbewustzijn van het eigen lichaam.
2. 1,5 tot 2 jaar: een kind herkent zichzelf in de spiegel en kan daardoor ook beginnen met het naspelen van situaties en het gebruiken van persoonlijke voornaamwoorden.
3. 2 tot 3 jaar: uitbreiding van het zelfconcept om referenties van de familie erbij te voegen. Anderen hebben verwachtingen van het kind.
4. Rond 3 jaar: kinderen beginnen zichzelf te identificeren met sekse en leeftijd.
5. 3 tot 12 jaar: het zelfconcept van kinderen is vooral gebaseerd op het ontwikkelen van kunde en talenten.
6. 5 tot 6 jaar: ontwikkeling van sociale vergelijking met anderen. Kinderen beginnen hun kunde en vermogens steeds meer met die van anderen te vergelijken. Ook leren kinderen het privé-zelfconcept, waardoor ze leren liegen en geheimen te bewaren. De zogenoemde ‘imaginary friend’ doet hier ook zijn intrede.
7. Tienerjaren: kinderen leren het perspectief van een ander in te nemen en zichzelf te zien zoals anderen hen zien. Ze leren ook over het objectief zelfbewustzijn. Objectief zelfbewustzijn is het begin van een sociale identiteit. Het houdt in dat iemand zichzelf ziet als een object van andermans aandacht. Dit wordt vaak ervaren als verlegenheid, wat voor sommige mensen een chronisch probleem is. Objectief zelfbewustzijn is een meer abstracte toevoeging aan de omschrijving van de zelf.

Hoe definiëren we het zelfconcept?

Het zelfconcept is een netwerk van informatie in het geheugen dat zorgt voor samenhang in de manier waarop mensen zichzelf waarnemen. Ook is het een soort gids voor het informatieproces binnen een persoon. Een zelfschema is een specifieke kennisstructuur of cognitieve representatie van het zelfconcept. Het bestaat uit het verleden, heden en de toekomst van ideeën, vooral in sociale interactie. Een belangrijk deel van het zelfconcept is de ‘mogelijke zelven'. Dit kunnen idealen zijn die iemand wil bereiken, maar ook negatieve dingen die iemand wil vermijden. Schema’s werken als inspiratie en aansporing voor gedrag. Ook zijn er het ideale en het verwachte zelf. Hetideale zelf is degene die de persoon wil zijn. Het verwachte zelf is hoe de persoon denkt dat de omgeving vindt dat hij of zij zou moeten zijn.

Higgins ziet het ideale en verwachte zelf als zelfgidsen. Zelfgidsen zijn volgens hem standaarden die men gebruikt om informatie te organiseren en geschikt gedrag te motiveren. Hier zouden volgens Higgins de wortels van verschillende emoties liggen.

Wat bedoelen we met z​​​​​elfrespect?

Zelfrespect is de evaluatie die een persoon maakt van zijn of haar zelfconcept in een goede/slechte dimensie. Mensen verschillen van elkaar in het opzicht of ze zichzelf iets waard vinden. Zelfrespect is de som van de positieve en negatieve reacties ten opzichte van alle aspecten van het zelfconcept. Meestal heeft iemand een gemiddeld zelfrespect, dus tussen goed en slecht. Onderzoek naar zelfrespect heeft laten zien hoe mensen reageren op mislukkingen en hieruit bleek dat mensen met een laag zelfrespect mislukkingen zoveel mogelijk vermijden en eerder opgeven na een mislukking. Zij gebruiken vaak het verdedigingsmechanisme self-handicapping.

Is er een verband tussen de mate van zelfrespect en omgaan met feedback?

Mensen met een hoge mate van zelfrespect lijken goed te zijn in het doorstaan van alledaagse zaken en voelen zich uitgedaagd om zichzelf te verbeteren. Een strategie hiervoor is een negatieve ervaring positief evalueren. Ook verschillen personen in gevoeligheid wat betreft het evalueren van levensgebeurtenissen in termen van zelfrespect. Wat betreft feedback, blijkt uit recent onderzoek dat zelfrespect een buffer is voor negatieve feedback. Mensen met hoog zelfrespect lijken namelijk een buffer te hebben voor negatieve feedback, maar mensen met laag zelfrespect niet. Dit komt waarschijnlijk doordat mensen met hoog zelfrespect mislukking niet als een reflectie van hun zelfwaarde zien.

De mate waarin zelfrespect schommelt verschilt sterk van persoon tot persoon. Kernis gelooft dat de mate van zelfrespectschommelingen bij sommige mensen hoog is om verschillende redenen. Zo zijn sommigen mensen erg gevoelig voor sociale evaluatie en sociale gebeurtenissen. Deze mensen kunnen kwaad en agressief reageren op evaluaties en zijn erg bezorgd om en onzeker over hun zelfbeeld.

Welke misvattingen aangaande zelfrespect kunnen we benoemen?

In Amerika is de misvatting ontstaan dat psychologische gezondheid gerelateerd is aan een hoge mate van zelfrespect. Hieronder worden zes mythen benoemd:

1. Een hoge mate van zelfrespect correleert positief met fysieke aantrekkelijkheid: het is wel zo dat mensen met een hoge mate van zelfrespect zichzelf aantrekkelijker vinden. Hetzelfde verband geldt voor intelligente en vriendelijkheid.
2. Een hoge mate van zelfrespect leidt tot het behalen van succes op school: hier is alleen zwak empirisch bewijs voor. Er is zelfs gebleken uit onderzoek dat het verhogen van zelfrespect kan leiden tot lagere schoolprestaties.
3. Een hoge mate van zelfrespect leidt tot succes op het werk: wanneer dit objectief wordt gemeten, namelijk door beoordelingen van supervisors, is er helemaal geen relatie tussen de variabelen.
4. Een lage mate van zelfrespect leidt tot drugs- en alcoholgebruik: sommige studies laten een zwakke positieve correlatie zien, andere juist een negatieve.
5. Alleen personen met een lage mate van zelfrespect zijn agressief: recent onderzoek laat zien dat agressieve mensen vaak een positief beeld van zichzelf hebben.
6. Een hoge mate van zelfrespect maakt dat iemand leuk gevonden wordt.

Wat bedoelen we met verlegenheid?

Wanneer objectief zelfbewustzijn chronisch is, is er sprake van verlegenheid of sociale angst. Verlegen mensen voelen zich niet prettig bij sociale interacties of alleen al het idee ervan. Ze interpreteren sociale interacties negatief en verwachten dat anderen hen niet mogen. Verlegen mensen houden wel van vriendschap en sociale interacties (en zijn dus niet van nature introvert), maar zijn terughoudend door hun angsten en onzekerheden.

Kagan ontdekte dat ouders van verlegen kinderen hun kinderen wel aanmoedigen om zich onder leeftijdsgenoten te begeven. Wanneer ouders hun verlegen kinderen hierin echt pushten (‘tough love’), bleken deze kinderen een paar jaar later veel minder verlegen te zijn dan de verlegen kinderen die niet zo gepusht werden. Bij verlegen mensen is er sprake van evaluatie-ongerustheid, dat houdt in dat ze ongerust zijn over hoe ze door anderen worden geëvalueerd.

Stocker (1997) kwam met zeven concrete stappen waardoor verlegen mensen hun problemen kunnen aanpakken:

1. Verschijnen (show up): verlegen mensen vermijden situaties die hen angstig maken. Als de persoon minder verlegen wil worden zal hij of zij zichzelf moeten blootstellen aan angstige situaties zoals naar een feestje gaan of praten met een vreemde. Eenmaal blootgesteld aan de situatie zullen de angstige gevoelens afnemen.
2. Aandacht naar anderen: verlegen mensen hebben vaak de aandacht op zichzelf gericht. Wanneer de verlegen persoon de aandacht naar anderen verschuift zullen de zenuwen minder worden.
3. Kleine stappen nemen: het is goed om grote doelen op te delen in kleinere stukken.
4. Zichzelf respect geven: verlegen individuen moeten stoppen zichzelf zoveel kritiek te geven en moeten hun eigen sociale prestaties niet te snel als negatief zien.
5. Uitstralen van warmte: mensen die nerveus zijn kunnen door anderen worden gezien als minder vriendelijke mensen, wat niet de bedoeling is. Als verlegen persoon moet er worden geprobeerd een meer positieve impressie te geven aan andere mensen om hen heen, door meer te lachen bijvoorbeeld.
6. Meedoen met de rest: niemand is perfect als het gaat om sociale vaardigheden, denk hieraan bij de gesprekken.
7. Omgaan met mislukking: een verlegen persoon is niet meteen van zijn verlegenheid af, dit is een leerproces dat samengaat met vallen en opstaan. Als er iets misgaat, geef dan niet direct op maar blijf doorgaan.

Wat is sociale identiteit?

Sociale identiteit is wat iemand van zichzelf aan anderen laat zien, het deel dat wordt gebruikt om een impressie te creëren en anderen te laten weten wat ze kunnen verwachten. Identiteit ontwikkelt zich over tijd in relatie met de omgeving. Sociale identiteit is iets anders dan het zelfconcept omdat identiteit bestaat uit elementen die sociaal te observeren zijn en die publiekelijk toegankelijk zijn. Het beslaat onder andere etniciteit, lengte en sekse. Voor veel mensen volgt de identiteit na een periode van experimenteren, maar voor anderen gaat het gemakkelijker door het aannemen van kant-en-klare sociale rollen. Mensen kunnen in hun leven een identiteitscrisis ondergaan en hun sociale identiteit bijstellen.

Wat is een identiteitscrisis en identiteit?

Een identiteitscrisis is volgens Freud een gevoel van anxiety wanneer iemand zijn Id wil veranderen. Ontwikkeling van een identiteit is een levenslange taak en de ontwikkeling verandert met de tijd. Voor de meeste mensen is een identiteitscrisis een heel belangrijke fase in het leven, dit kan gebeuren in de adolescentie of rond de midlife, denk bijvoorbeeld aan de algemeen bekende term 'midlifecrisis'. Dan is er ook vaak sprake van onvervulde wensen en hiermee teleurstelling over wat iemand bereikt heeft in zijn leven. 

Identiteit heeft twee belangrijke eigenschappen, namelijk continuïteit en contrast. Continuïteit betekent dat mensen morgen meestal dezelfde persoon zijn als vandaag. Contrast wil zeggen dat iedereen een andere sociale identiteit heeft, waardoor iedereen uniek is. 

Welke twee soorten crises onderscheidde Baumeister?

Baumeister onderscheidde twee soorten crises, namelijk identiteitsproblemen en identiteitsconflicten. Bij identiteitsproblemen wordt er geen 'juiste' identiteit gevormd, waardoor een persoon problemen kan krijgen met belangrijke keuzes. Een identiteitsprobleem komt vaak voor wanneer mensen oude ideeën verwerpen om er nieuwe voor in de plaats te zetten. Ze hebben dan vaak een leeg en nieuwsgierig gevoel. Bij een identiteitsconflict komen twee of meer aspecten van de identiteit in conflict.