Onze moraliteit is een van de dingen die ons een mens maken. Veel culturen delen veel morele codes, maar er zijn ook verschillen tussen culturen. Of iemand vindt dat we in een morele wereld leven of niet, heeft te maken met zijn of haar definitie van moreel. We hebben allemaal wel een idee van wat goed en slecht is en we vertonen allemaal wel eens pro-sociaal gedrag en doen iets wat niet per se in onze zelfinteresse ligt, maar in dat van anderen. Enkele voorbeelden hiervan zijn vrijwilligerswerk doen, geld doneren aan een goed doel en het kopen van producten voorzien van een Max Havelaar sticker. Soms gedragen mensen zich op een morele of juist immorele manier op grote schaal en dit brengt veel emoties naar boven.

Waaruit bestaat Piaget’s theorie?

Overal ter wereld heeft de mens de capaciteit om moreel van immoreel gedrag te onderscheiden. Er is een krachtige mechanisme nodig om het universele leren uit te leggen. Een manier om dit uit te leggen, is om te stellen dat altruïstisch gedrag en pro-sociaal gedrag van de ouders, vrienden en televisie geleerd zijn. Overtuigingen en attitudes besturen het gedrag in mensen. Om altruïstisch gedrag te begrijpen, is het belangrijk om de gedachteprocessen die hier ter grondslag liggen te begrijpen. Zoals eerder vermeld, zijn kinderen tot zes jaar egocentrisch volgens Piaget. Deze kinderen kunnen daarom ook geen empathie of sympathie voelen. Wanneer het kind empathie kan voelen, zal altruïsme al snel volgen en er hoeft niet veel gedaan worden hiervoor. Een tekort aan altruïsme kan het resultaat zijn van een slechte cognitieve ontwikkeling. Volgens Piaget kunnen kinderen tijdens spelletjes regels en moralen leren. Piaget heeft jonge kinderen aan de hand van verhaaltjes getest. Zo heeft hij ze een verhaaltje verteld over een jonge die de inktpot van zijn vader wilde bijvullen, maar het potje per ongeluk omgooide en een grote inktvlek maakte op de tafel en een ander jongetje dat met de inktpot wilde spelen, terwijl dat niet mocht, en een kleine vlek maakte. Piaget vroeg de kinderen welke jongen het stoutst was. Kinderen van zes en zeven jaar zeiden vaak dat de eerste jongen het stoutst was, omdat hij een grotere vlek had veroorzaakt. Oudere kinderen zeiden dat de tweede jongen het stoutst was, omdat de eerste goede en de tweede slechte intenties had. Het lijkt er op dat jonge kinderen niet kijken naar intenties en eerder kijken naar hoe groot de schade is. Piaget noemde de oudere kinderen morele subjectivisten, omdat ze naar subjectieve factoren (goede bedoelingen of slechte bedoelingen) keken en de jongere kinderen morele realisten, omdat zij niet naar de intenties kijken maar naar de schade. Deze kinderen kijken naar dingen die in de echte wereld zijn gebeurd, in plaats van naar de psychologische factoren.

Jonge kinderen zullen vast morele realisten zijn, maar Piaget is niet echt duidelijk vanaf welke leeftijd dit volgens hem afneemt. Dit heeft te maken met de manier waarop ouders hun kinderen bestraffen. Sommige ouders kijken ook alleen maar naar de schade en niet de intentie. De kinderen die ouders hebben die hun straffen baseren op de schade die is aangericht, zullen eerder een moraal realistische visie hebben dan kinderen van ouders die kijken naar de intenties. Ook al hebben de kinderen de capaciteit om te kijken naar de intensiteit van anderen, dan kan het nog even duren voordat deze manier van redeneren naar voren komt in verband met hoe gerechtigheid thuis is behandeld.

De evaluatie van Piaget’s theorie

Er is heel wat kritiek geweest op de verschillende beweringen van Piaget. Zo houdt hij bijvoorbeeld geen rekening met het feit dat kleine kinderen niet echt een heel goed geheugen hebben. Aan het begin van zijn verhaal vertelde hij over de intentie van de jongen die zijn vader wilde helpen door de inktpot bij te vullen, maar het kan zijn dat de kinderen aan het eind van het verhaal al vergeten zijn wat de intentie van die jongen was. Door een limiet aan geheugen, zouden kinderen zich misschien alleen maar de meest recente informatie kunnen herinneren en dat was in het geval van het verhaal van Piaget de hoeveelheid schade dat er veroorzaakt werd. Onderzoekers besloten daarom om de vragen anders te stellen. Ze vertelden de kinderen weer een verhaal. Ze vertelden over een jongen die lui was en het hek niet wilde schilderen, maar het toch deed. Ondanks dat hij lui was, heeft hij best een groot deel geschilderd, omdat hij groot was en een groot borstel vasthad. Er schilderde ook een andere jongen mee. Deze jongen deed heel erg zijn best, maar had niet zo veel kunnen schilderen omdat hij klein was en een kleine borstel had. De belangrijkste kenmerken van het verhaal werden ook met plaatjes afgebeeld en zo konden de kinderen niet vergeten wat er verteld was. Kinderen moesten beoordelen aan wie ze koekjes wilden geven. De resultaten steunden de beweringen van Piaget. Kinderen van vier tot zes jaar gaven meer om het eindresultaat en gaven dus meer koekjes aan de jongen die het meest geverfd had. Deze keer kon dit niet toegeschreven worden aan het falen van het geheugen en Piaget bleek gelijk te krijgen.

Waaruit bestaan Kohlberg’s levels van moreel redeneren?

Kohlberg was beïnvloed door Piaget toen hij zijn theorie opstelde. Vele eeuwen lang werd de deugd van een individu beoordeeld op de mate waarin dit individu regels van een hogere autoriteit observeert en er naar leeft. Toch zijn er soms gevallen waarin moreel gedrag juist het niet opvolgen van regels is. Denk maar aan de Apartheid in Zuid-Afrika. Een morele dilemma is als er een conflict is tussen twee codes. Dit is bijvoorbeeld het handelen volgens de wet en het handelen volgens iemands bewustzijn. Meestal accepteren we de regels wel, maar soms denken we dat de wetten verkeerd zijn en besluiten we om volgens een andere morele code te handelen. Dit zorgt voor een moeilijke situatie. Kohlberg heeft een theorie van fasen opgesteld waarin drie levels van morele ontwikkeling in voor komen. Elke level is onderverdeeld in twee fases.

De levels vallen samen met de fasen van Piaget:

• Level 1: pre-conventionele moraliteit, dit valt samen met Piaget’s fase van pre-operationele intelligentie.

• Level 2: conventionele moraliteit, dit valt samen met Piaget’s fase van concrete operaties.

• Level 3: post-conventionele moraliteit, dit valt samen met Piaget’s fase van formele operaties.

Kohlberg gaf mensen een aantal verhalen en stelde ze een aantal vragen om hun moreel redeneren te onderzoeken. Hij was niet geïnteresseerd in het goede of foute antwoord van proefpersonen, want wie bepaalt wat goed of fout is? Hij vroeg zich het meest af of mensen achter de regels van de samenleving zouden staan, of achter hun persoonlijke gevoel bij wat goed of fout is, ook al gaat dit tegen de samenleving in. Kohlberg heeft een longitudinaal onderzoek uitgevoerd en hiermee heeft hij de verschillende fasen van moraal redeneren opgesteld:

• Level 1, fase 1: tijdens deze fase steelt het kind niet, omdat ze bang is om straf te krijgen. Acties worden beoordeeld aan de hand van de fysieke consequenties die ze hebben en de intentie achter de acties speelt geen rol in morele evaluatie. Jonge kinderen zijn morele realisten.

• Level 1, fase 2: tijdens deze fase ziet het kind dat correct gedrag het gedrag is dat zijn/haar behoeften bevredigd. Kinderen keuren in deze fase het gedrag van anderen goed of niet goed alleen op het feit of het gedrag in hun voordeel is.

• Level 2, fase 3: kinderen groeien naar dit level toe, wanneer ze zich steeds meer bewust worden van de visie van anderen. De moraliteit van het kind is gebaseerd op het zoeken van goedkeuring door personen die macht hebben en de autoriteit representeren. Een kind is in deze fase erg conformistisch.

• Level 2, fase 4: in deze fase probeert het kind sociale normen hoog te houden en te rechtvaardigen. Een kind identificeert zich met individuen of groepen die belangrijke posities houden in het handhaven van de sociale orde. Een kind ziet de regels als vast en niemand mag van deze regels afstappen. Moreel handelen wordt beoordeeld op het al dan niet volgen van deze regels.

• Level 3, fase 5: de persoon ziet de regels en wetten niet meer als vast en ziet de regels als relatief en opgesteld door een bepaalde groep. De persoon kan nu een bepaalde attitude aannemen. Als een wet fout lijkt, dan zou die wet aangepast moeten worden. De persoon kan wel herkennen dat bepaalde regels onjuist zijn, maar hij of zij ziet toch in dat regels moreel bindend zijn en dat het immoreel is voor individuen om van deze wetten af te wijken.

• Level 3, fase 6: dit is volgens Kohlberg de hoogste fase van morele ontwikkeling. De persoon handelt vaak volgens de wetten, maar kan ook gedrag baseren op haar of zijn eigen morele principes, onafhankelijk van de regels die opgesteld zijn door een externe bron. Rechtvaardigheid, gelijkheid van mensen en respect voor de waardigheid van andere mensen horen hierbij.

Volgens Kohlberg komt niet iedereen in fase 6 terecht. Niemand kan een fase omlaag gaan, maar soms kunnen mensen ook geen fase omhoog gaan. Elke fase moet ook belopen worden.

Evaluatie van Kohlberg’s theorie

Er zijn veel studies uitgevoerd om de betrouwbaarheid van Kohlberg’s theorie te onderzoeken. Volgens enkele onderzoeken klopt de theorie van Kohlberg en is het zelfs van toepassing op vele andere culturen. Toch zijn er sommigen bezorgd dat de definitie van de fases een cultureel bias vertoont naar de Westerse samenleving. In Westerse samenlevingen worden de rechten, vrijheid en onafhankelijkheid van de mens erg gewaardeerd. Dit is niet helemaal zo het geval in inter-afhankelijke culturen die gericht zijn op de samenleving. Alhoewel sommige basis moralen gedeeld worden tussen culturen, zijn er ook verschillen.

Wat wordt bedoeld met pro-sociaal gedrag?

Gelukkig komen we niet vaak in situaties terecht waar niemand weet wat goed en fout gedrag is. Vaak moeten we een beslissing maken tussen iets wat goed voor ons is en iets wat goed voor iemand anders is. Hiermee wordt ook wel pro-sociaal gedrag bedoeld. Empathie komt al vrij vroeg in het leven van het kind. De fundaties van een moreel bewustzijn worden al gelegd tijdens het eerste jaar van het leven. Jonge kinderen vinden lachen en huilen aanstekelijk: ze huilen wanneer een ander huilt en lachen wanneer een ander lacht. Volgens Hoffman vormt dit een basis voor empathie en empatische zorgen zijn een grote bron achter pro-sociaal gedrag en moraliteit.

In het eerste jaar van het leven van een zuigeling vinden er veranderingen plaats wanneer het kind doorheeft dat mensen een onafhankelijke existentie hebben. Nu weten kinderen dat wanneer andere kinderen huilen, het kind in stress verkeert, zelfs als het kind (dat naar het huilende kind kijkt) zich zelf niet slecht voelt. Het kind heeft empathie ontwikkeld. Dit kan al zo vroeg als acht maanden ontstaan, maar dan is het nog steeds geconcentreerd op de zelf, omdat het geluid van de stress van iemand anders een soortgelijke emotie veroorzaakt in het kind. Ze ervaren dus empatische stress. Pas in het tweede jaar van het leven zien we een verandering van de empatische zorgen naar de empathie voor een ander. Dit noemen we ook wel sympathie. Kinderen proberen wel iemand op te vrolijken die verdrietig is, maar dit doen ze soms wel op een egocentrische manier. Zo proberen ze iemand op te vrolijken op de manier waarop ze zelf opgevrolijkt kunnen worden.

Jonge kinderen zijn gevoelig voor de schending van morele codes en andere normen. Wanneer kinderen tien jaar zijn, begrijpen de kinderen niet alleen de plichten van individuen, maar ook van groepen mensen. Dit begrip verandert nog meer tijdens de tienerjaren en volwassenheid, als de persoon een coherente set van attitudes en gedragingen volgens een morele of politieke beweging inneemt.

Volgens een onderzoek helpen kinderen van 12 maanden al een volwassene, als ze zien dat deze hulp nodig heeft en als ze zich met hem willen associëren. Kinderen van 12 maanden helpen dus alleen maar iemand als die persoon aardig is. Kinderen hebben een voorkeur voor mensen die pro-sociaal gedrag vertonen. Het lijkt er dus op dat kinderen op jonge leeftijd al sociale beoordelingen maken en dat deze beoordelingen hun eigen pro-sociale gedrag beïnvloeden.

Volgens Haidt en Joseph bestaat moraliteit uit vijf fundaties die geëvolueerd zijn als aanpassingen voor uitdagingen in onze vroege evolutionaire geschiedenis. Deze principes zijn verzorging (bescherming en verzorging voor kinderen/familieleden), eerlijkheid (het verkrijgen van voordelen door interactie met mensen die geen familie zijn), ingroep loyaliteit (voordelen krijgen door samenwerking met de groep), autoriteit en respect (overleggen over hiërarchie) en puurheid en verzorging (het vermijden van parasieten). Deze dingen geven een grote rol aan emotie en emotie speelt een grote rol bij morele beslissingen. Door emotionele contact zijn veel van onze morele gedachten veranderd. Vroeger werd slavernij door de meerderheid niet als iets ernstigs gezien, maar tegenwoordig vinden de meeste mensen het erg. Morele emoties, intuïtie, goed nadenken en contact met anderen moeten allen een rol spelen bij een raamwerk van moraliteit. Vandaag de dag bestaat er helaas niet zo’n raamwerk en er moet meer onderzoek gedaan worden hiernaar.

Sommige kinderen hebben meer moeite met het aangaan van relaties met leeftijdgenoten. Zo blijkt uit onderzoek dat kinderen met een moeilijk temperament (hyperactiviteit, impulsiviteit, aandachtsproblemen) en zwakke gespreksvaardigheden meer moeite hebben om vriendschappen aan te gaan en relaties te onderhouden. Vriendschappen zijn belangrijk voor kinderen doordat zij sociale vaardigheden (samenwerken, delen, omgaan met conflicten, inlevingsvermogen) leren. Ook blijkt uit onderzoek dat problemen met leeftijdgenoten een voorspeller zijn van psychiatrische problemen en schooluitval in de puberteit en volwassenheid. Door vriendschappen krijgen kinderen het gevoel bij de groep te horen. Kinderen die weinig aansluiting vinden bij een groep worden vaak buitengesloten, afgewezen of belachelijk gemaakt. Hierdoor kunnen deze kinderen geïsoleerd raken en minder kansen krijgen om sociale vaardigheden te leren.

Voor ouders is het lastig om te zien dat het kind wordt afgewezen door leeftijdgenoten. Dit kan hen emotioneel erg aangrijpen. Ouders kunnen echter wel een belangrijke rol spelen in het leren van de vaardigheden aan kinderen door thuis veel te oefenen. De volgende stap is dan het kind te stimuleren deze vaardigheden te gebruiken bij leeftijdgenoten. Ook is samenwerking met de leerkracht nuttig. Ouders kunnen de hieronder genoemde tips gebruiken om het kind te helpen bij het leren omgaan met leeftijdgenoten.

Dagelijks oefenen in speelmomenten

Ouders kunnen tijdens speelmomenten het kind laten zien hoe zij op hun beurt kunnen wachten, delen en een compliment geven. Dit is vooral belangrijk voor kinderen met moeilijk gedrag en kinderen die een vertraagde ontwikkeling laten zien, zoals bij autisme en syndroom van Asperger. Maar ook voor kinderen die zijn geïsoleerd of afgewezen door bijvoorbeeld klasgenoten is dit belangrijk. Deze kinderen hebben minder ontwikkelde sociale- en spelvaardigheden.

Oefenen om een groep te benaderen

Ouders kunnen met het kind gaan oefenen hoe zij een groep kunnen benaderen. Sommige kinderen vinden het lastig om aan een groep spelende kinderen te vragen of zij mee mogen doen doordat zij verlegen zijn. Andere kinderen mengen zich echter zonder te vragen in het spel van een groep waardoor ze een vervelende reactie krijgen. Door te oefenen leren kinderen om te wachten op een geschikt moment. Tijdens oefeningen doet de ouder het steeds voor zodat het kind de ouder als voorbeeld kan nemen.

Plannen van afspraken met vriendjes thuis

Kinderen kunnen gestimuleerd worden om vriendjes thuis uit te nodigen na schooltijd of in het weekend. De ouder kan van te voren met het kind oefenen wat het tegen de klasgenoot kan zeggen om het uit te nodigen. Wanneer de kinderen thuis zijn, kan de ouder ervoor zorgen dat het speelmoment zo gestructureerd mogelijk verloopt. Zo kan de ouder spelletjes kiezen waarbij de kinderen moeten samenwerken. Op die manier kan in de gaten worden gehouden hoe het kind samenwerkt met de vrienden. Wel is het handig om ook rekening te houden wat de andere kinderen leuk vinden om te doen.

Samenwerken met leerkrachten

Samenwerking met de leerkracht is erg van belang. Op die manier kan de ouder te weten komen hoe het kind op school functioneert. De leerkracht speelt een belangrijke rol in de klas om het kind te stimuleren positieve relaties op te bouwen met leeftijdgenoten. Zo kan de leerkracht in de klas het kind taken geven. De klasgenoten krijgen hierdoor een positievere blik op het kind. Ook helpt het om kinderen in kleinere groepjes samen te laten werken. De kinderen zijn van elkaar afhankelijk doordat zij als groep moeten presteren. Dit bevordert het saamhorigheidsgevoel onder de leerlingen. De ouder kan ook elke dag een schriftje meegeven aan het kind, zodat de ouder en de leerkracht op de hoogte zijn van de situatie thuis en op school. Beide partijen kunnen ook communiceren over een beloningsprogramma. Het schept voor het kind duidelijkheid als hetzelfde beloningsprogramma ook op school wordt gehanteerd. Ook kan overlegd worden of het kind ondersteuning kan krijgen van een intern begeleider of remedial teacher.

Leren praten met leeftijdgenoten

Uit onderzoek blijkt dat het oefenen met gespreksvaardigheden kinderen helpt om aansluiting te vinden bij leeftijdgenoten. Eerst dient het kind deze vaardigheden met de ouder te oefenen. Vervolgens dient de ouder het kind te belonen en te prijzen wanneer het kind deze vaardigheden toepast in de thuissituatie. De ouder en het kind kunnen oefenen met onder andere de volgende gespreksvaardigheden; voorstellen, interesse tonen, luisteren, praten, complimenten geven, beurten nemen, de ander bedanken en excuses aanbieden.

Leren conflicten oplossen en omgaan met boosheid

Elk kind heeft wel eens een conflict met een vriend of klasgenoot. Kinderen behouden hun vriendschappen wanneer zij leren om te gaan met een conflict. Wanneer de ouder ziet dat de leerlingen een conflict hebben tijdens een speelmoment kan het de rol vervullen van coach langs de leerlijn. De ouder kan op zo’n moment met de kinderen bespreken wat het probleem is en oplossingen bedenken om het probleem op te lossen. Een andere manier om kinderen te leren om met conflicten om te gaan is in de vorm van een spel.

Zo kunnen kinderen grabbelen in een doos met papiertjes over conflictsituaties. Vervolgens vertellen zij hoe zij zouden omgaan met de situatie die op het papiertje staat. Voorbeelden van situaties zijn ‘een vriendje dat wordt gepest’ of ‘een vriendje is zijn jas verloren’.

Kinderen kunnen geholpen worden om met hun boosheid om te gaan door hen de schildpadtechniek te leren. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen met agressief gedrag en aandachtsproblemen situaties eerder als bedreigend ervaren. Wanneer kinderen door een situatie angstig, boos, verdrietig of agressief worden zijn zij minder goed in staat om probleemoplossende vaardigheden te gebruiken om met de situatie om te gaan. Om die reden is het nuttig om kinderen te leren om met hun gevoelens om te gaan. Ook voor leerkrachten kan het handig zijn om de schildpadtechniek in de klassensituatie te gebruiken.

Aanmoediging van positieve contacten en prijzen van sociale vaardigheden

Het kind kan worden aangemoedigd om contacten te maken door een inschrijving bij bijvoorbeeld een kamp waar activiteiten worden aangeboden. Wel dient de ouder rekening te houden met wat het kind leuk vindt en zijn of haar mogelijkheden. Zo is het voor kinderen met aandachtsproblemen lastiger om gedurende de gehele dag zich te concentreren op taken waarbij er samengewerkt moet worden. Deze kinderen hebben meer baat bij gestructureerde activiteiten met veel begeleiding vanuit volwassenen. Daarnaast kunnen competitieve taken frustrerend zijn voor kinderen. Het zelfvertrouwen van het kind wordt vergroot wanneer het deelneemt aan activiteiten waar het ook goed in is.

Bij het oefenen van sociale vaardigheden kan het nuttig zijn om na te denken welke vaardigheid het meest belangrijk is om mee te beginnen. Nadat het kind deze vaardigheid met de ouder heeft geoefend kan het kind dit ook tijdens speelmomenten doen. De ouder dient dan alert te zijn en het kind te prijzen wanneer het gedrag zich voordoet. Belangrijk is om ook het kind te herinneren aan de vaardigheid als het kind gaat spelen met leeftijdgenoten. Dit kan door bijvoorbeeld een kaart te maken en deze op te hangen op een plek waar het kind dit kan zien. Wanneer het prijzen zo specifiek mogelijk wordt gedaan, wordt het kind zich hier ook bewust van. Als het kind de vaardigheid onder de knie heeft, kan weer iets nieuws worden geleerd.

Oefenen met het inleven in anderen en positieve zelfspraak

Kinderen kunnen het gezichtspunt van een ander niet begrijpen als zij sociale situaties verkeerd inschatten of als zij niet weten hoe zij moeten reageren. Een goede relatie met de ouders helpt het kind om een goede relatie met leeftijdgenoten op te bouwen. Kinderen hebben meer zelfvertrouwen in zichzelf als zij een goede relatie met de ouders hebben. Dit is weer bevorderlijk voor het gevoel dat het kind zich als een waardevol persoon kan zien. Zelfacceptatie en zelfvertrouwen bij het kind zijn bepalend om relaties aan te gaan met leeftijdgenoten. Door een goed voorbeeld te zijn kan het kind leren hoe het zich kan inleveren in een ander.

Ook kan het kind geleerd worden om positieve zelfspraak toe te passen. Door positieve zelfspraak houden kinderen hun emoties onder controle. Ouders die positieve zelfspraak toepassen, zijn een goed voorbeeld voor het kind. Zo kan een ouder hardop zeggen: ‘Ik hoef niet boos te zijn. Ik kan de situatie beter oplossen als ik niet boos ben’. Op die manier leert het kind hoe het tegen zichzelf kan praten tijdens frustrerende situaties. Ouders kunnen het kind ook ondersteunen met het herkennen van negatieve zelfspraak. Het kind kan op die manier negatieve zelfspraak vervangen door positieve zelfspraak.

bron: The incredible years: A trouble-shooting guide for parents of children aged 2-8 years van Webster-Stratton