Emotie controleren: leren en ontwikkelen

Dit hoofdstuk gaat over waarden, gedragingen en emoties. De gevoelens en emoties van mensen beïnvloeden deze personen in hun werksituatie binnen een organisatie en daarom is dit een belangrijk onderwerp.

Waarden zijn standaarden of criteria voor het kiezen van doelen en het leiden van acties die relatief blijvend en stabiel zijn door de tijd heen. Waarden kun je verdelen in een content aspect en een intensiteitsaspect. Mensen verschillen niet alleen in welke waarden zij belangrijk vinden (content aspect) maar ook in hoe belangrijk verschillende waarden zijn (intensiteit aspect). Waarden kunnen gewaardeerd worden aan de hand van hun intensiteit en daardoor zijn waarden samengevoegd in een waardesysteem. Een waardesysteem is het classificeren van persoonlijke waarden aan de hand van hun intensiteit of belangrijkheid. Ook al zijn waarden relatief stabiel, ze kunnen wel veranderen door de tijd heen. Ze veranderen door invloeden van persoonlijkheid, de maatschappij en cultuur. Mensen worden niet geboren met vaste waarden en de waarden worden verkregen uit verschillende bronnen zoals ouders, leraren, de werkomgeving en iemands nationale cultuur.

Welke waarde modellen zijn er?

Een van de waarde modellen is het instrumentele waarden en terminale waarden model.

Instrumentele waarden zijn wenselijke manieren van gedrag om een wenselijk doel te bereiken (gewenst gedrag). Terminale waarden zijn wenselijke doelen die een persoon wil bereiken gedurende zijn leven (verhoogd winst, sociale verantwoordelijkheid). Deze twee waarden zijn met elkaar verbonden en samen helpen ze mensen hun doelen te bereiken door wenselijke manieren, maar dat hoeft niet een één op één relatie te zijn. Rokeach heeft de Rokeach Value Survey (RVS) ontwikkeld waarmee de waarden gemeten worden. Beide waarden kunnen onderverdeeld worden in twee nieuwe waarden. Terminale waarden kunnen worden onderverdeeld in persoonlijke en sociale waarden. Persoonlijke waarden zijn egocentrisch en intrapersoonlijk. Sociale waarden zijn maatschappelijk gericht en interpersoonlijk. Instrumentele waarden worden verdeeld in morele en competente waarden. Morele waarden leiden tot een schuldgevoel wanneer deze overtreden worden. Competente waarden leiden tot schaamte en inadequaatheid wanneer deze worden overtreden.

Schwartz heeft zich nog meer verdiept in het model van Rokeach en heeft een theorie ontworpen voor menselijke waarden op basis van twee componenten (Schwartz’s basic human value model). Eerst onderscheidt hij tien typen waarden welke herkend worden door de meeste mensen en daarna laat hij zien hoe deze waarden dynamisch gerelateerd zijn aan elkaar door te specificeren welke waarden vergelijkbaar en ondersteunend zijn en welke in conflict zijn. Hij onderscheidt tien typen waarden welke gesitueerd kunnen worden op twee dimensies:

• self-transcedence (universalisme en benevolentie) vs. self-enhancement (iets bereiken en macht)

• open staan voor verandering vs. conservatie

Dit model heeft Schwartz ook toegepast op werkwaarden. Werkwaarden refereren naar wat een persoon wil krijgen uit zijn werk. Hierbij worden vier werkwaarden onderscheiden, die gerelateerd zijn aan de vier polen in het model hierboven. Deze waarden zijn intrinsiek (open staan voor verandering), extrinsiek (conservatie), sociaal (self-transcedence) en prestige waarden (self-enhancement).

Wat zijn werkgerelateerde houdingen?

Houdingen zijn de gevoelens en het geloof dat mensen hebben over specifieke ideeën, situaties en mensen welke hun gedrag beïnvloeden. Iemands houding is meer gericht op specifieke doelen of situaties, terwijl waarden meer abstract zijn. Dit verschil kan verder verklaard worden door drie componenten van houding:

Cognitieve component: overtuigingen, meningen, cognities en kennis die iemand heeft met betrekking tot een bepaald object, situaties of persoon (bijvoorbeeld een mening over pesten).

Affectieve component: gevoelens, stemmingen en emoties die een persoon heeft met betrekking tot iets of iemand (bijvoorbeeld negatieve gevoelens bij gepest worden).

Gedragscomponent: hoe een persoon zich neigt te gedragen naar iets of iemand toe (bijvoorbeeld reactie over het pesten).

De stabiliteit van gedrag dat op middelbare leeftijd vertoond wordt, komt door verschillende dingen. Personen zijn wat zekerder over hun persoonlijkheid. Ook hebben zij het idee dat ze veel kennis hebben. Daarnaast willen personen van middelbare leeftijd ook sterke attitudes hebben. Iemand zijn houding kan veranderen door cognitieve dissonantie. Dit refereert naar situaties van onverenigbaarheid tussen verschillende houdingen of tussen houdingen en gedrag. Om dit te verhelpen moet men zijn gedrag aanpassen (dissonance reduction).

Oude onderzoeken beweerden dat er een causale relatie is tussen gedrag en houding. Fishbein en Ajzen ontwikkelden echter een model waaruit naar voren kwam dat intenties de sleutel zijn tussen gedrag en houding. Intenties kunnen gezien worden als indicators van hoe hard mensen iets willen doen of uitvoeren en daarmee een bepaald soort gedrag gebruiken. Daarnaast kunnen subjectieve normen gedrag beïnvloeden. Men kan sociale druk voelen om een bepaald gedrag te tonen. Er zijn drie variabelen, die ook onderling afhankelijk zijn, die de intentie van iemand bepalen. Deze drie variabelen zijn onderdeel van het model van Fishbein en Azjen. De eerste variabele is de houding tegenover gedrag (dus het goedkeuren of afkeuren van het gedrag). De tweede variabele is de subjectieve norm (de waargenomen sociale druk om het gedrag wel of niet te vertonen). Tenslotte is er ook nog de waargenomen gedragscontrole (de waargenomen moeilijkheidsgraad om het gedrag uit te voeren).

Als algemene regel stellen Fishbein en Ajzen dat hoe groter de houding en de subjectieve norm zijn, hoe groter de waargenomen gedragscontrole zal zijn en daarmee zal de intentie ook groter worden om iets te doen.

Wat zijn belangrijke werk gerelateerde houdingen?

Een belangrijke werk gerelateerde houding is organisational commitment. Organisational commitment is de mate waarin iemand zichzelf identificeert met een organisatie en toegewijd is aan de doelen van de organisatie. Er zijn drie soorten toewijding: affectieve toewijding (emotioneel), continuance toewijding (voordelen van lidmaatschap van de organisatie en de voorgenomen kosten bij vertrek) en normatieve toewijding (gevoel van verplichting naar de organisatie toe). Een tweede belangrijke houding is job involvement. Dat is de mate waarin iemand persoonlijk betrokken is tot zijn/haar werk rol. De derde houding is job satisfaction. Dat is de algemene houding die iemand heeft naar zijn werk toe, ofwel de graad van plezier en voldoening die iemand vindt in zijn werk.

Iemands tevredenheid over zijn werk (job satisfaction) is afhankelijk van individuele, sociale, organisatie en culturele variabelen. Er zijn vijf modellen die de bronnen van job satisfaction specificeren. Deze zijn:

1. Need fulfilment: het vervullen van iemands behoeften. Een onvoorziene behoefte beïnvloedt immers de tevredenheid en turnover (job satisfaction wordt gezien als een functie/omgeving invloed)

2. Discrepancies: tevredenheid komt door het evenaren van verwachtingen. Hoe meer verwachtingen men overtreft, hoe meer tevreden een persoon is

3. Value attainment: tevredenheid resulteert van een perceptie die iemand heeft over het vervullen van de belangrijke werkwaarden van het individu

4. Equity: tevredenheid komt door hoe eerlijk een werknemer wordt behandeld op zijn werk. De output en input van werk zijn hetzelfde als bij anderen.

5. Dispositional/genetic components: tevredenheid is een functie van persoonlijke kenmerken en genetische factoren in plaats van de bovengenoemde vier omgevingsfactoren (job satisfaction wordt nu gezien als functioneel/individueel invloed)

Door de complexiteit van het concept job satisfaction is het niet mogelijk om voor organisaties een patroon uit te stippelen hoe zij dit moeten verbeteren bij werknemers. Er moet worden geprobeerd om bepaalde facetten van werknemers te verbeteren door bijvoorbeeld feedback, beloningssystemen, participatie en coaching. Een paar van de belangrijkste correlaties met job satisfaction zijn motivatie, afwezigheid, terugtrekkende cognities (over het stoppen met werk), turnover (weggaan bij een organisatie en gaan werken bij een andere organisatie) en werkprestatie.

Welke rol spelen emoties in werk?

Emoties zijn complexe menselijke reacties op persoonlijke prestaties of tegenslagen. Affectie richt zich op het algemene gevoel dat mensen ervaren, het bevat zowel emoties als stemmingen. Gevoelde emotie (felt emotion) is de ware emotie die iemand heeft en de emotie die je ziet is de getoonde emotie (displayed emotion) die organisatiewijs wenselijk en gepast is in een gegeven baan of situatie. Het verschil tussen positieve en negatieve emoties is doelgericht. Negatieve emoties zijn incongruent en positieve emoties zijn congruent met een bepaald doel. Sommige mensen neigen er naar om een algemene positieve status van emotie te hebben, dit is positive affectivity. Anderen hebben sneller een negatief gevoel wat negative affectivity is. Volgens Richard Lazarus zijn emoties complex, gevormd en reacties over hoe wij denken dat wij aan het overleven zijn en onze doelen bereiken.

Emotionele intelligentie is de bekwaamheid van het managen van je eigen emoties en die van anderen op een volwassen en constructieve manier. Het heeft vier componenten:

• self-awareness (personal competence)

• self-management (personal competence)

• social awareness (social competence)

• relationship management. (social competence)

Een grotere emotionele intelligentie verbetert de effectiviteit van een individu, team en organisatie.

Emotionele besmetting (contagion) is het emotionele beïnvloedingsproces waardoor mensen gevoelens van anderen opvangen (als een collega in een slechte bui is, dan kan hij deze slechte bui overbrengen op andere collega’s). The ripple effect is hiervan een voorbeeld, net zoals water ribbels krijgt door de stroming en de wind kunnen emoties ook ribbelen door mensen, groepen en organisaties. Effectief gebruik van emotionele besmetting is belangrijk bij het beïnvloeden, communiceren, conflict management, leiderschap en veranderingsmanagement binnen een organisatie.

Emotioneel werk (labour) refereert naar de moeite, planning en beheersing dat nodig is voor een organisatie om wenselijke emoties uit te drukken tijdens interpersoonlijke interacties. Emotionele dissonantie treedt vaak op omdat het betrekking heeft op het conflict tussen de echte emoties die iemand heeft en de emoties die hij/zij behoort te laten zien.

Wat is flow?

Flow is een psychologische staat waarin een persoon zich simultaan cognitief, efficiënt, gemotiveerd en gelukkig voelt. Dit is de staat waarin iemand zo betrokken is bij een activiteit dat niets anders er meer toe doet. Csikszentmihalyi ontwikkelde de Experience Sampling Method (ESM) om de kwaliteit van de ervaringen van mensen te meten. Er bleek een overeenkomst te zijn tussen de skills die de mensen denken te hebben en de uitdagingen die ze aan willen gaan. Te makkelijke uitdagingen leiden tot verveling en te lastige uitdagingen leiden tot stress en angst.

In situaties die gekarakteriseerd zijn door zowel hoog verkregen uitdagingen en hoog verkregen vaardigheden zullen mensen de flow ervaren. Flow kan belangrijk zijn in organisaties omdat het een positieve invloed heeft op de performance en gezondheid op het werk. Er zijn 5 C’s geformuleerd welke flow maximaliseren:

• Clarity: mensen moeten duidelijke doelen hebben

• Centre: mensen moeten de bekwaamheid hebben tot focus

• Choice: mensen moeten geloven dat ze controle hebben over hun leven en dat ze keuzes kunnen maken

• Commitment: mensen moeten toegewijd zijn aan activiteiten die nodig zijn om hun doel te bereiken

• Challenge: er moet een balans zijn tussen de vaardigheden van mensen en hun uitdagingen en er moet telkens gezocht worden naar nieuwe uitdagingen en doelen.

Motivatie

Motivatie is het proces dat de richting, het voortduren en de kracht van doelgericht gedrag beïnvloedt. Darwins theorie van evolutie inspireerde veel vroege psychologen voor hun kijk dat instinct veel gedrag beïnvloedt. Een instinct (ook wel een vast actie patroon genoemd) is een geërfd kenmerk, gemeenschappelijk voor de gehele soort, die automatisch zorgt voor een bepaalde respons wanneer het organisme blootgesteld wordt aan een bepaalde stimulus. De biologische systemen in het lichaam zijn zorgvuldig gebalanceerd voor de beste overlevingskansen. Homeostase is de staat van intern psychologisch evenwicht, wat het lichaam probeert te behouden. Het behouden van homeostase vereist een sensorisch mechanisme om veranderingen in de interne omgeving op te merken. Verder vereist homeostase ook een responssysteem die het evenwicht weer kan herstellen en een controlecentrum die informatie van de sensoren ontvangt en het responssysteem activeert. Dit controlecentrum is te vergelijken met een thermostaat in een huis. Volgens de drive theorie van motivatie van Clark Hull zorgen fysiologische veranderingen in de homeostase voor drives. Drives zijn toestanden van interne spanning, die een organisme motiveren om zich op een bepaalde manier te gedragen, zodat deze spanning overgaat. Drives zoals honger en dorst komen voort uit weefsel tekorten (te weinig voedsel en water) en zetten het organisme aan tot actie. Hull dacht dat het verminderen van drives het ultieme doel is van gemotiveerd gedrag. Wanneer er negatieve stimuli zijn, die het vervullen van de drives onmogelijk maken, kan men het gevoel hebben dat ze hier geen controle over hebben en niks aan kunnen doen. Dit fenomeen heet aangeleerde hulpeloosheid (learned helplessness).

Het behavioural activation system (BAS) is een neuraal systeem dat geactiveerd wordt door signalen of potentiële beloningen en positieve behoeftebevrediging. Door dit systeem gaat een persoon zich meer bewegen richting positieve doelen (dingen die we willen), waarbij men plezier of genoegen verwacht. Het BAS zorgt voor emoties van hoop, overmoed en geluk. Vermijdingsmotivatie gaat over de activiteit van het behavioural inhibition system (BIS). Het BIS reageert op een stimulus die duidt op pijn, non-bekrachtiging en straf. Het BIS zorgt voor angst en zowel remming van gedrag (mensen en dieren ‘bevriezen’ wanneer ze schrikken) als vlucht- en vermijdingsgedrag. Mensen verschillen in de mate waarin zij gedragsactivatie of –remming gebruiken. Mensen met hoge BAS hebben een voorkeur voor verandering en vernieuwing, terwijl BIS een voorkeur heeft voor het bekende.

Drives worden gezien als interne factoren die ervoor zorgen dat een organisme in actie komt. Prikkels (incentives) zijn omgevingsprikkels die een organisme richting het doel trekken. Voor een student kan een goed cijfer een prikkel zijn om te studeren, net als dat voedsel een prikkel kan zijn voor iemand die honger heeft. Mensen kunnen echter verschillend reageren op dezelfde prikkel. Volgens de expectancy x value theorie wordt doelgericht gedrag bepaald door zowel de kracht van iemands verwachting dat bepaald gedrag tot het doel leidt en door de waarde die iemand aan het doel hecht (incentive value). Wanneer deze twee factoren vermenigvuldigd worden, krijg je de volgende vergelijking: motivatie = verwachting x incentive value. Cognitieve theoretici maken onderscheid tussen extrinsieke en intrinsieke motivatie. Extrinsieke motivatie is een actie uitvoeren om een externe beloning te verkrijgen of om straf te voorkomen. Intrinsieke motivatie is het uitvoeren van een actie voor eigen bestwil, bijvoorbeeld omdat je het leuk of uitdagend vindt. Iemand die bijvoorbeeld studeert om een goed cijfer te krijgen (in plaats van om echt iets te leren) vertoont extrinsieke motivatie.

Abraham Maslow geloofde dat veel perspectieven in de psychologie geen aandacht schenken aan het voornaamste motief van de mens: het streven naar persoonlijke groei. Hij kwam met het concept van hiërarchie van behoeften. Dit is een reeks met behoeften die gaan over fysieke en sociale overleving aan de basis en unieke menselijke groei in de top. Nadat aan onze basis fysiologische behoeften voldaan is, focussen we ons op onze behoefte aan veiligheid. Wanneer ook daaraan voldaan is, richten we ons op het volgende, hogere niveau. Wanneer situaties veranderen en niet langer aan een lager niveau voldaan wordt, dan richten we ons eerst weer op die behoefte, totdat daar weer aan voldaan is. Zie figuur 1 op de volgende pagina voor het model van de hiërarchie van behoeften. Voor Maslow is zelf-actualisatie het ultieme menselijke motief. Zelf-actualisatie is de behoefte om onze mogelijkheden zo veel mogelijk te benutten.

De Self-determination theorie focust op drie fundamentele psychologische behoeften: competentie, autonomie en verbondenheid. Mensen zijn het meest tevreden met hun leven wanneer ze in staat zijn om aan deze fundamentele behoeften te voldoen. Competentiemotivatie geeft de behoefte van de mens weer om nieuwe uitdagingen onder de knie te krijgen en om vaardigheden te verbeteren. Deze behoefte vereist veel verkennend en groeibevorderend gedrag. De behoefte aan autonomie vertegenwoordigt een poging om grotere vrijheid, zelfbepaling en zelfregulatie te bereiken. Dit leidt tot grotere zelfintegratie, gevoelens van persoonlijke controle en zelf-actualisatie. De derde basisbehoefte, verbondenheid, gaat over de behoefte om betekenisvolle banden met anderen te ontwikkelen. Autonomie en verbondenheid hoeven elkaar niet in de weg te staan. Een adolescent die voelt dat zijn/haar autonomie gewaardeerd en gesteund wordt door zijn/haar ouders voelt zich erg verbonden met zijn/haar ouders.

Honger en gewichtsregulatie

Eten en vertering voorzien het lichaam van de brandstof die het nodig heeft om te functioneren en te overleven. Metabolisme is de mate waarin het lichaam energie (of calorieën) gebruikt. Verscheidene fysiologische mechanismen houden de energie homeostase van het lichaam in stand, door te reguleren hoeveel je eet. Verzadigdheid geeft de staat aan waarin we ons niet meer hongerig voelen. Het setpoint is een biologisch bepaalde standaard waar het lichaamsgewicht (of vetmassa) rond geregeld wordt. Uit onderzoek blijkt dat honger niet afhankelijk is van een lege of knorrende maag. Dieren waarbij alle zenuwen van de maag naar het brein kapot gemaakt zijn, hebben ook honger. En ook mensen waarbij de maag operatief verwijderd is om medische redenen, voelen nog wel honger of verzadigdheid. Er moeten dus andere signalen zijn die zorgen voor honger.

Wanneer je eet, breken spijsverteringsenzymen het voedsel af tot belangrijke voedingsstoffen, zoals glucose. Glucose is een simpele suiker die voor het lichaam (met name de hersenen) de grootste bron vormt van meteen bruikbare brandstof. Na een maaltijd wordt een deel van de glucose naar cellen getransporteerd om daar energie te geven. Maar het grootste deel gaat naar de lever en naar vetcellen, waar het afgebroken wordt tot andere voedingsstoffen en opgeslagen wordt voor later gebruik. Sensoren in de hypothalamus en de lever houden de bloedglucose concentraties in de gaten. Wanneer de bloedglucose concentraties iets dalen, reageert de lever meteen, door uit opgeslagen voedingsstoffen opnieuw glucose te vormen. Hierdoor stijgen de bloedglucose concentraties weer. Veranderingen in de voorraad van glucose die beschikbaar is voor de cellen zorgt voor signalen die het brein helpen om honger te reguleren. Wanneer je eet zorgen verschillende lichaamssignalen ervoor dat je ook weer stopt met eten. Het uitzetten van de wand van de maag en darmen zorgt voor signalen van verzadiging. De wanden van deze organen rekken uit wanneer ze vol raken met voedsel, waardoor er via de zenuwen signalen naar de hersenen gaan. Dit betekent niet dat de maag helemaal vol moet zijn voordat je je verzadigd voelt. Ook chemische signalen zijn verantwoordelijk voor het gevoel van verzadiging. Cholecystokinine (CCK) is een peptide (een soort hormoon) die zorgt voor het gevoel van verzadiging. Samen met andere peptiden, die door de dunne darm vrijgelaten worden in het bloed, gaan de stoffen naar de hersenen. In de hersenen stimuleren ze receptoren in verschillende regio’s, die zorgen voor een vermindering van de voedselinname. Leptine is een hormoon die uitgescheiden wordt door vetcellen. Het komt in de bloedbaan en bereikt het brein, waar het de eetlust vermindert en energieverbruik verhoogt. Een gen, het ob gen genoemd (ob staat voor obesitas), stuurt vetcellen aan om leptine te produceren. Muizen die een mutatie hebben in dit ob gen, maken geen leptine aan. Wanneer zij zwaarder worden, geeft het brein geen ‘verklein je eetlust’ signaal, waardoor de muizen te veel eten en obees worden. Dagelijkse injecties met leptine verlaagt hun eetlust en de muizen worden weer dunner. Een andere groep muizen maakt wel gewoon leptine aan, maar er is een mutatie in een ander gen, het db gen, waardoor de hersenreceptoren ongevoelig zijn voor leptine. Ook deze muizen worden obees. Hierbij helpt het injecteren van leptine niet. Door dit onderzoek ontstond de vraag of dagelijkse leptine injecties mensen met overgewicht misschien kan helpen om gewicht te verliezen. Waarschijnlijk helpt dit niet, doordat mensen met overgewicht al een overvloed aan leptine in hun bloed hebben, door de vele vetcellen. Men denkt dus dat het brein ongevoeliger wordt voor leptine.

Vele hersenregio’s helpen bij het reguleren van honger en eetgedrag. Vroegere experimenten tonen aan dat er twee regio’s bij de hypothalamus zitten, die functioneren als controlecentrum. Aan weerszijden van de hypothalamus bevinden zich de laterale hypothalamus (LH), welke een ‘honger-aan’ centrum bevat. Ratten waarbij de LH elektrisch gestimuleerd werden, gingen eten. Wanneer de LH vernietigd werden, weigerden de ratten te eten, zelfs tot ze een hongersdood stierven. De ventromediale hypothalamus (VMH) dienen als een honger-uit centrum. Het elektrisch stimuleren van de VMH zorgt ervoor dat een hongerige rat stopt met eten. Het vernietigen van de VMH zorgt ervoor dat de rat een veelvraat wordt, waarbij de rat soms wel twee tot drie keer zoveel gaat wegen. Men is nu aan het onderzoeken hoe specifieke neurale circuits binnen de hypothalamus voedselinname reguleren. De paraventriculaire nucleus (PVN) is een cluster van neuronen, die vol receptoren zitten voor verschillende neurotransmitters die eetlust stimuleren of reduceren. De PVN lijkt verscheidene korte termijn en lange termijn signalen, die metabolische en verteringsprocessen beïnvloeden, te integreren. Opvattingen gewoonten en psychologische behoeften hebben ook invloed op de voedselinname. Iedereen heeft zich wel eens ontzettend vol gevoeld tijdens een maaltijd, maar heeft toen toch nog wel een toetje genomen. Omgekeerd eten mensen die op dieet zijn bewust weinig, terwijl ze wel honger hebben. Ook erfelijkheid speelt een rol bij eetgedrag. Erfelijkheid is van invloed op het basale metabolisme en de neiging om energie op te slaan als vet of als mager weefsel. Over het algemeen zorgen genetische factoren voor 40 tot 70 procent van de variatie in BMI, bij zowel vrouwen als mannen. Er zijn dus op verschillende niveaus factoren van invloed op onze eetgewoontes.

Op biologisch niveau zijn dat:

1. Genetische factoren die van invloed zijn op energie metabolisme.

2. Lichamelijke gewaarwordingen, zoals het uitzetten van de maag.

3. Chemische signalen (bijvoorbeeld glucose verbruik, CCK en leptine).

4. Neurale circuits die zich in de hypothalamus bevinden of daar doorheen gaan.

Op psychologisch niveau zijn dat:

1. Denken aan eten, de verwachting van lekker eten.

2. Aangeleerde voedselvoorkeuren en eetgewoontes.

3. Geheugen van wanneer en hoeveel we recentelijk gegeten hebben.

4. Geloof en gevoelens over het eigen lichaamsbeeld.

Op omgevingsniveau zijn dat:

1. De overvloed of schaarste van eten.

2. Hoe het voedsel eruit ziet, de smaak, aroma en variëteit.

3. Andere stimuli (bijvoorbeeld de tijd, mensen) die geassocieerd worden met eten.

4. Normen die van invloed zijn op wat, wanneer, waar en hoe veel we eten.

Helaas voor de miljoenen mensen met overgewicht, zorgt dik zijn ervoor dat ze ook dik blijven. Mensen met overgewicht hebben bijvoorbeeld hogere insuline concentraties in hun bloed, dan mensen met een normaal gewicht. Insuline is een hormoon dat uitgescheiden wordt door de alvleesklier en helpt met het omzetten van glucose in vet. Bovendien wordt het door het toenemen van het gewicht moeilijker om veel te bewegen. Afvallen door middel van diëten is ook moeilijk, omdat door het diëten het basale metabolisme langzamer wordt. Dit komt doordat het lichaam reageert op het verminderde voedsel, door het energieverbruik te verlagen.

Slachtoffers van anorexia nervosa hebben een intense angst om dik te zijn, waardoor slachtoffers veel minder voedsel innemen, tot op het punt van uithongeren. Ondanks dat deze mensen er uitgemergeld uitzien en ze vaak minder dan 85 procent wegen van wat normaal is voor hun leeftijd en lengte, zien deze mensen zichzelf nog steeds als dik. Anorexia leidt tot het stoppen van de menstruatie, tot botverlies, belast het hart en vergroot de kans om dood te gaan. Mensen met boulimia nervosa zijn ook bang om dik te worden, maar zij hebben eetbuien en verwijderen het voedsel daarna weer, vaak door over te geven of laxeermiddelen te gebruiken. De meeste mensen met boulimia hebben wel een normaal lichaamsgewicht, maar het overgeven of gebruik van laxeermiddelen heeft verscheidene fysieke consequenties, zoals maagproblemen en een slecht gebit. Hoewel de meeste mensen met anorexia hun voedselrestrictie niet als een probleem zien, doen mensen met boulimia dat meestal wel. Toch is het voor hen heel moeilijk om hun patroon van eetbuien en het verwijderen van het voedsel te doorbreken. Ongeveer 90 procent van de mensen met anorexia of boulimia zijn vrouwen. Anorexia en boulimia komen het meeste voor in geïndustrialiseerde landen, waar dun zijn een schoonheidsideaal is. Culturele normen kan echter niet de enige verklaring zijn voor de eetstoornissen, omdat alleen een klein percentage van de vrouwen in een bepaalde cultuur anorexia of boulimia ontwikkelen. Karaktereigenschappen spelen vaak ook een grote rol. Mensen met anorexia zijn vaak erg perfectionistisch en hebben hoge levensstandaarden, inclusief strikte idealen van een dun lichaam.

Seksuele motivatie

Masters en Johnson concludeerden dat de meeste mensen, wanneer ze seksueel opgewonden zijn, door een seksuele respons cyclus van vier fasen gaan: opwinding, plateau, orgasme en resolutie. Gedurende de opwindingsfase wordt men snel opgewonden; er gaat meer bloed naar de arteriën in en rond de genitale organen, tepels en de borst van de vrouw, waar het ervoor zorgt dat deze delen opzwellen. De penis en de clitoris gaan rechtop staan, de vagina wordt vochtig en de spierspanning wordt in het gehele lichaam hoger. Tijdens de plateau fase wordt de opwinding nog groter tot er genoeg spierspanning is om een orgasme te veroorzaken. Tijdens de orgastische fase vinden bij mannen ritmische contracties plaats van de interne organen en het spierweefsel rond de plasbuis zorgt ervoor dat sperma uit de penis spuit. Bij vrouwen vinden tijdens het orgasme contracties plaats van het buitenste deel van de vagina, de omliggende spieren en de baarmoeder. Bij mannen wordt het orgasme meestal gevolgd door een resolutie fase, waarbij de fysiologische opwinding snel afneemt en de genitaliën terug gaan naar hun oorspronkelijke conditie. Gedurende deze fase komen mannen in een refractionaire periode, waarin ze tijdelijk niet in staat zijn om nog een orgasme te krijgen. Vrouwen kunnen twee of meer orgasmen krijgen voordat de resolution fase begint, maar de meeste vrouwen hebben er slechts één. Een orgasme is echter niet het enige doel van menselijke seksuele activiteit. Net als bij honger speelt de hypothalamus ook een grote rol in seksuele motivatie. De hypothalamus bestuurt de hypofyse. De hypofyse reguleert de secretie van hormonen, in dit geval gonadotropines, in de bloedstroom. Deze hormonen hebben effect op hoeveel androgenen en oestrogenen de geslachtsklieren uitscheiden. Androgenen, zoals testosteron, worden ook wel de mannelijke sekshormonen genoemd. Oestrogenen, zoals oestradiol, worden de vrouwelijke sekshormonen genoemd. Ondanks dat de hormonen zo worden genoemd, produceren zowel mannen als vrouwen androgenen en oestrogenen.

Sekshormonen hebben organisatorische effecten; ze hebben invloed op de ontwikkeling van mannelijke en vrouwelijke geslachtskenmerken. In de baarmoeder heeft zowel het mannelijke als het vrouwelijke embryo een primitieve gonade, deze heeft de mogelijkheid om zich of tot testes, of tot ovaria te ontwikkelen. Als het embryo genetisch een man is, dan worden de testes in de achtste week na conceptie gevormd. Deze testes gaan sekshormonen afgeven tijdens het grootste deel van de prenatale ontwikkeling. Door de voldoende androgeen activiteit ontstaat er een mannelijk patroon in de ontwikkeling van genitaliën, hersenen en andere organen. Jaren later worden er door stimulatie van de hypothalamus nog veel meer sekshormonen uitgescheiden door de testes, waardoor je jongen in de puberteit komt. Wanneer het embryo genetisch een vrouw is, vormt het geen testes. Door de afwezigheid van voldoende androgeen activiteit gedurende deze prenatale periode, ontstaat er een vrouwelijk ontwikkelingspatroon. Tijdens de puberteit stimuleert de hypothalamus het uitscheiden van sekshormonen door de ovaria op cyclische basis, waardoor de vrouwelijke menstruele cyclus ontstaat.

Sekshormonen hebben ook activerende effecten, die de seksuele verlangens en het seksuele gedrag stimuleren. Bij (niet-menselijke) dieren hebben volwassen mannetjes een relatief constante secretie van sekshormonen. Hun gereedheid voor seks is vooral afhankelijk van de aanwezigheid van stimuli uit de omgeving (bijvoorbeeld een ontvankelijk vrouwtje). De hormonale secretie in een vrouwelijk dier volgt een bronst (oestrus) cyclus. Zij zijn alleen tijdens perioden van hoge oestrogeen secretie seksueel ontvankelijk. Seksuele opwinding omvat meer dan alleen fysiologische response. Het begint meestal met verlangen en een seksuele stimulus die positief wordt ontvangen. Zulke stimuli kunnen ook denkbeeldig zijn. Fantasie is een mooie illustratie van hoe mentale processen het fysiologisch functioneren kan beïnvloeden. Seksuele fantasieën op zich kunnen bij sommige mensen een genitale erectie en een orgasme opwekken en worden vaak gebruikt om de opwinding te vergroten tijdens masturbatie. Psychologische effecten kunnen seksuele opwinding niet alleen stimuleren, maar ook afremmen.

Iemand kan bezig zijn met seksuele activiteiten, maar dan geen zin meer hebben door iets wat de partner doet. Andere mensen hebben wel een behoefte aan seks, maar hebben moeilijkheden om opgewonden te worden of te blijven. Stress, vermoeidheid en boosheid jegens de partner kunnen leiden tot (tijdelijke) opwindingsproblemen. Seksuele disfunctie heeft betrekking op chronisch, verzwakt seksueel functioneren, wat als zeer vervelend wordt ervaren. Dit kan veroorzaakt worden door verwondingen, ziekten of de effecten van drugs, maar soms is er sprake van een psychologische oorzaak. Opwindingsproblemen kunnen ook het gevolg zijn van faalangst, of het kan het psychologische gevolg zijn van aanranding of seksueel misbruik als kind. Seksuele gewoonten verschillen over de hele wereld. Ook de psychologische betekenis van seks is afhankelijk van culturele contexten. Sommige samenlevingen en religies verbieden seks voor het huwelijk, of openbare seksueel getinte kleding of gedrag, wat seksueel verlangen op zou kunnen wekken.

Seksuele oriëntatie is iemands emotionele en erotische voorkeur voor een partner van een bepaalde sekse. Sommige onderzoekers zien seksuele oriëntatie als een enkele dimensie, variërend van ‘uitsluitend heteroseksueel’ tot ‘uitsluitend homoseksueel’, met ‘net zo veel heteroseksueel als homoseksueel’ in het midden. Andere onderzoekers zeggen dat seksuele oriëntatie drie dimensies heeft: zelfidentiteit, seksuele aantrekkingskracht en werkelijk seksueel gedrag. Veel homoseksuele mannen en vrouwen voelden tijdens hun kindertijd al dat zij anders waren dan leeftijdsgenootjes. Zij vertonen vaak niet-conform geslacht gedrag. Uit onderzoek blijkt dat homoseksuele vrouwen in vergelijking met heteroseksuele vrouwen geïnteresseerder zijn in jongenskleren en jongensspeelgoed.

Sociale motivatie

Mensen zijn sociale wezens die veel met andere mensen om gaan: in de familie, in een vriendengroep, met collega’s en zelfs met vreemden in een bus. We gaan met anderen om voor vier basis psychologische redenen:

1. Om positieve stimulatie te verkrijgen.

2. Voor emotionele ondersteuning.

3. Om aandacht te krijgen.

4. Voor sociale vergelijking.

Sociale vergelijking is het vergelijken van onze overtuigingen, gevoelens en gedragingen met die van andere mensen. Dit helpt ons om te bepalen of onze reacties normaal zijn. Ook kunnen we door sociale vergelijking onze cognitieve en fysieke vermogens inschatten.

Prestatiemotivatie

Behoefte aan prestatie is een positief verlangen om taken te volbrengen en succesvol te concurreren met de normen van uitmuntendheid. Prestatiegedrag kan voortkomen uit een positief georiënteerd motief voor succes, en een negatief georiënteerde motivatie om falen te voorkomen, ook wel faalangst (fear of failure) genoemd. Mensen die een grote drijfveer hebben voor succes zoeken de sensatie van overwinning. Mensen die gemotiveerd zijn door de angst om te falen willen de teleurstelling van de nederlaag voorkomen. Je zou denken dat iemand het beste zou presteren wanneer iemand zowel een grote drijfveer voor succes heeft als een grote angst om te falen. Toch kan faalangst een negatieve invloed hebben op het presteren. Mensen die erg succesgericht zijn en minder gemotiveerd worden door de angst voor het falen worden high-need achievers genoemd. Bij simpele testen en ontspannen omstandigheden zijn zij slechter dan de low-need achievers, maar wanneer het niveau stijgt worden ze beter. De succes-doel theorie gaat over de manier waarop succes gedefinieerd wordt door zowel de individu als door de prestatie situatie zelf. Op het individuele niveau zijn er twee oriëntaties. Bij mastery orientation ligt de focus op persoonlijke verbetering, het maximale geven en nieuwe vaardigheden perfectioneren. Bij een ego orientation ligt het doel bij het overtreffen van anderen (met zo weinig mogelijk inspanning als mogelijk). Wat betreft de situatie focust de theorie zich op het motivationeel klimaat. Dat vereist en beloont of de mastery aanpak, of de ego aanpak, om succes te behalen.

Een andere manier om prestatie motivatie te begrijpen is door de doelen die mensen proberen te behalen in opgave situaties te onderzoeken. Bij de mastery-approach goal ligt de focus op de behoefte om een taak uit te voeren en nieuwe kennis of vaardigheden eigen te maken. De ego-approach goal is sprake van een competitieve oriëntatie, die focust op het positief gewaardeerd worden ten opzichte van andere mensen. Mastery-avoidance goals gaan over de angst om minder goed te presteren dan je eigen standaard. Ego-avoidance goals richten zich op het vermijden dat je verslagen wordt door anderen, vermijden dat anderen beter presteren. Volgens de 2x2 achievement goal theory kan iedereen beschreven worden in termen van een ‘prestatie motivatie profiel’, door de doelen (zoals hierboven beschreven) te bepalen.

Familie en cultuur hebben effect op de achievement needs. Wanneer een kind opgroeit in een cognitief stimulerend huis, is er grote kans dat hij/zij intrinsieke motivatie heeft om academische doelen te verwezenlijken. Wanneer ouders doelen belonen, maar falen niet bestraffen, heeft het kind ook meer kans op succes. Naast dat ouders invloed hebben, heeft cultuur ook invloed op de achievement motivation. Een voorbeeld hiervan is dat individualistische culturen nadruk leggen op wat een persoon bereikt, terwijl de nadruk in collectivistische culturen juist gericht is op het passen binnen de familie en andere sociale groepen.

Motivationeel conflict

Motivationele doelen zijn soms in tegenstrijd met elkaar. Onze verlangens naar succes en onze verlangens naar plezier kunnen bijvoorbeeld botsen. Je moet dan kiezen tussen het studeren voor een tentamen of het gaan naar een feestje. Wanneer iets ons aantrekt proberen we dat te bereiken. Wanneer iets ons afstoot proberen we dat te vermijden. Verschillende combinaties van deze neigingen kunnen over het algemeen drie types conflicten veroorzaken.

Approach-approach conflict komt voor wanneer we twee aantrekkelijke mogelijkheden zien, maar het kiezen van de ene betekent het verliezen van de andere. Dit conflict is het grootste wanneer de beide alternatieven even aantrekkelijk zijn.

Avoidance-avoidance conflict komt voor wanneer we moeten kiezen tussen twee onaantrekkelijke mogelijkheden. Ga ik deze saaie literatuur leren voor mijn tentamen, of ga ik niet studeren en slaag ik niet voor het tentamen?

Approach-avoidance conflict gaat over je aangetrokken en afgestoten voelen door hetzelfde doel. Een vogel die voedsel aangeboden krijgt door iemand in het park is gemotiveerd door de honger om het voedsel te pakken, maar ook gemotiveerd door angst om uit de buurt te blijven.

Emotie

Emoties zijn gevoelstoestanden die een patroon bevatten van cognitieve, fysiologische en gedragsmatige reacties op gebeurtenissen. Motivatie en emoties staan altijd met elkaar in verbinding, omdat we alleen emotioneel reageren wanneer onze motieven en doelen bevredigd, bedreigd, of verstoord worden. Het basische emotiemodel gaat ervan uit dat alle emoties ontstaan vanuit een aantal natuurlijke universele emoties, zoals verdriet, boosheid, angst en blijdschap. Er is echter geen overeenstemming tussen theoretici hoeveel standaard emoties er zijn. Al onze emotionele toestanden hebben vier algemene eigenschappen:

1. Emoties worden uitgelokt door externe of interne stimuli.

2. Emotionele reacties komen voort uit evaluaties van deze stimuli, waardoor de situatie betekenis en belang krijgt.

3. Onze lichamen reageren fysiologisch op onze evaluaties. We kunnen fysiek opgewonden raken wanneer we angst, blijdschap of woede voelen. Of we ervaren een verminderde opwinding, zoals bij tevredenheid of depressie.

4. Emoties bevatten gedragsneigingen. Soms zijn dit expressieve gedragingen, zoals lachen bij blijdschap, of huilen. Soms zijn dit instrumentele gedragingen, manieren om iets te doen aan de stimulus die de emotie veroorzaakte, zoals studeren voor een beangstigend tentamen of terugvechten uit zelfverdediging.

Emotie is dus een dynamisch, doorgaand proces. Elk van deze vier elementen kunnen snel veranderen tijdens een emotionele periode. De uitlokkende stimuli lokken cognitieve beoordelingen en emotionele reacties uit. Deze uitlokkende stimuli zijn niet altijd extern. Het kunnen ook interne stimuli zijn, zoals een denkbeeldig plaatje van een aankomende vakantie, waardoor we ons blij voelen. Of een herinnering aan een onplezierige gebeurtenis waardoor we weer boos of verdrietig worden. Cognities (gedachten, afbeeldingen, herinneringen, interpretaties) zijn bij elk aspect van emotie betrokken. Mentale processen kunnen emotionele reacties veroorzaken. Ze maken deel uit van onze innerlijke ervaring van de emotie, en ze beïnvloeden hoe we onze emoties uiten en wat we ermee doen. Cognitieve beoordelingen zijn de interpretaties en betekenissen die we verbinden aan sensorische stimuli.

Het fysiologische onderdeel

Wanneer onze gevoelens opgeschud worden, zijn lichamelijke veranderingen vaak het eerste wat we opmerken. Veel delen van het lichaam zijn betrokken bij emotionele opwinding, maar bepaalde hersenregio’s, het autonome zenuwstelsel en het endocriene systeem spelen een belangrijke rol. Cognitieve beoordelingsprocessen betrekken sowieso de cortex, waar de mechanismen voor taal en complexe gedachten plaatsvinden. Het vermogen om emoties te reguleren is echter vooral afhankelijk van de besturende functies van de prefrontale cortex, de regio van het brein die direct achter het voorhoofd ligt. Wanneer de thalamus (het sensorische schakelbord van het brein) input ontvangt van de zintuigen, kan het boodschappen overbrengen via twee onafhankelijke banen. Een ‘high road’ die naar de cortex loopt en een ‘low road’ die direct naar de nabijgelegen amygdala gaat. De low road stelt de amygdala in staat om directe input van de zintuigen te ontvangen en een emotionele reactie te vormen voordat de cerebrale cortex de tijd heeft om compleet te verwerken wat deze reactie veroorzaakt. Dit primitieve mechanisme heeft een overlevingswaarde, omdat dit mechanisme het organisme in staat stelt om snel te reageren, voordat de cerebrale cortex met een beter verwerkte cognitieve interpretatie van de situatie reageert. De amygdala blijkt ook te functioneren als een vroeg waarschuwingssysteem voor bedreigende sociale stimuli. Uit onderzoek blijkt dat activatie van de linker hersenhelft ligt ten grondslag aan bepaalde positieve emoties, de rechter hersenhelft aan negatieve emoties.

Wanneer je bang bent gaat je hart sneller slaan. Je lichaam vervoert het bloed van je maag naar je spieren en de spijsvertering neemt af. Je gaat harder en sneller ademen om meer energiebevattend zuurstof te krijgen. Je bloedsuiker concentratie stijgt, waardoor er meer voedingsstoffen vrijkomen voor je spieren. De pupillen van je ogen worden wijder, waardoor er meer licht in je ogen kan komen. Je huid gaat transpireren om je koel te houden en afvalproducten weg te spoelen. Je spieren spannen aan, klaar voor actie.

Sommige theoretici noemen deze staat van opwinding de ‘fight-or-flight response’. Het komt voort uit de sympathische tak van het autonome zenuwstelsel en door hormonen uit het endocriene systeem. Het sympathische zenuwstelsel zorgt binnen een paar seconden voor opwinding, door direct de organen en spieren van het lichaam te stimuleren. Ondertussen pompt het endocriene systeem adrenaline, cortisol en andere stresshormonen in de bloedbaan. Deze hormonen zorgen voor fysiologische effecten zoals die veroorzaakt worden door het sympathische zenuwstelsel, maar dit effect houdt langer aan en kan het lichaam voor langere tijd in opgewonden staat houden.

Een polygraaf meet fysiologische reacties, zoals ademhaling, hartslag en huidgeleiding (wat een aanwijzing is voor de aanwezigheid van emotie dankzij zweetklier activiteit). Omdat mensen weinig controle hebben over de fysiologische reacties van het lichaam, wordt de polygraaf ook wel gezien als een feilloos middel om te bepalen of iemand de waarheid spreekt.

Hoewel we niet direct kunnen ervaren wat iemand anders voelt, kunnen we vaak wel aan iemand zien of diegene boos, verdrietig, bang of blij is. Dit doen we aan de hand van expressief gedrag, de observeerbare emotionele uitstraling van iemand. De emotionele uitstraling van iemand anders kan een gelijke reactie in onszelf opwekken, dit wordt empathie genoemd. Fundamentele emotionele patronen zijn aangeboren emotionele reacties. Culturele uitstralingsregels schrijven voor wanneer en hoe bepaalde emoties uitgedrukt moeten worden. Veel gezichtsuitdrukkingen zijn in bijna alle culturen gelijk. Sommige houdingen, lichaamstaal en fysieke bewegingen kunnen echter totaal verschillende betekenissen hebben in verschillende culturen. Emotionele reacties roepen vaak op tot actie, het vraagt om een reactie op de situatie waardoor de emotie werd veroorzaakt.

Een moeder die kwaad wordt op haar kind moet een manier zien te vinden waarbij ze het kind geen kwaad doet, maar ze haar punt wel duidelijk kan maken. Dit zijn instrumentele gedragingen, ze worden aangestuurd om een bepaald emotierelevant doel te behalen.

Theorieën over emotie

Volgens de James-Lange theorie bepalen onze lichamelijke reacties de subjectieve emotie die we ervaren. We weten dat we bang of verliefd zijn omdat ons lichaam ons dat vertelt. Tegenwoordig wordt deze theorie de somatische theorie van emotie genoemd. Volgens de Cannon-Bard theorie worden de subjectieve ervaring van een emotie en de fysiologische opwinding niet door elkaar veroorzaakt, maar zijn het allebei onafhankelijke reacties op een emotieopwindende situatie. Wanneer we in zo’n situatie komen wordt sensorische informatie naar de thalamus in de hersenen gestuurd. Vanuit daar worden meteen signalen naar de cerebrale cortex en de interne organen van het lichaam gestuurd. Het signaal naar de cortex zorgt voor het ervaren van de emotie, het signaal naar de interne organen zorgt voor de fysiologische opwinding. Volgens de gezicht feedback hypothese speelt feedback van de spieren in het gezicht naar het brein een grote rol in het bepalen van de aard en intensiteit van de emoties die we ervaren. Nergens zijn de interacties tussen lichaam en geest duidelijker dan bij emoties. Denken en voelen zijn direct met elkaar verbonden. Cognitie-emotionele theorieën onderzoeken hoe cognities en fysiologische reacties van invloed zijn op elkaar. Volgens de tweefactoren theorie van emotie van Schachter vertelt de intensiteit van fysiologische opwinding ons hoe sterk we iets voelen, maar geven de signalen tijdens de situatie ons de informatie om de opwinding te benoemen en onszelf te vertellen wat voor emoties we voelen (zoals angst, woede, liefde). Latere theorieën hebben de psychologische aanpak van de James-Lange theorie gecombineerd met de input van cognitie.

Cognitieve theorieën van emotie

De aanpak van Lazarus (Lazarus’s approach) gaat er vanuit dat opwinding beïnvloed wordt door de waardering van een emotionele situatie. Volgens Lazarus moet aan de waardering een emotionele reactie voorafgaan. Er kan dus geen sprake zijn van emotie zonder cognitie. Primaire waardering (primary appraisal) gaat over het beoordelen van de basische situatie. Deze beoordeling kan positief, negatief of neutraal zijn. Tijdens secundaire waardering (secundairy appraisal) evalueert het individu wat voor bronnen er voor handen zijn om met de huidige omgeving om te gaan. Ook kan er sprake zijn van re-waardering (re-appraisal) waarbij de situatie en de bronnen in de gaten worden gehouden en de eerdere vormen van waardering aangepast kunnen worden.

Robert Zajonc was het niet eens met Lazarus. Volgens hem zijn emotionele reacties te snel om vooraf te worden gegaan door cognitie. Volgens hem komt emotie voor cognitie. Evolutionaire theorieën suggereren dat er een soort van adaptieve functie moet zijn voor emoties. Volgens deze theorie zijn emoties zo gevormd dat ze ons helpen om te overleven en om ons aan te passen aan onze omgeving.

Geluk

Geluk wordt een steeds populairder onderwerp in de psychologie. De technische term voor geluk is subjectief welzijn (SWB: subjective well-being). Deze term omvat de emotionele reacties van mensen en hun mate van tevredenheid over verschillende aspecten van hun leven. Uit onderzoek blijkt dat mannen en vrouwen over het algemeen even gelukkig zijn. Er is echter wel een verschil, vrouwen ervaren zowel positieve als negatieve emoties intenser dan mannen. De extremere emotionele reacties heffen elkaar wel op, waardoor een gemiddeld gevoel van geluk ontstaat, wat gelijk is aan het gemiddeld gevoel van geluk van mannen. Wanneer we doen aan downward vergelijken, zien we onszelf als beter dan de standaardvergelijking, waardoor we meer tevreden worden. In tegenstelling, bij upward vergelijken zien we ons zelf als slechter dan de standaardvergelijking, wat ontevredenheid veroorzaakt.

Bronnen en verder lezen

• Samenvatting: The Science of Mind and Behaviour van Holt
• Competenties: Emotie controleren: leren en ontwikkelen

Welke concepten en theorieën van motivatie zijn er?

Welke bronnen van motivatie zijn er?

We worden gemotiveerd door fysiologische factoren. Daarnaast wordt ons gedrag gestuurd door behoeften. Emotionele factoren zijn ook een motivatiebron, net als cognitieve factoren.

Wat is het instinct?

Het instinct is een automatisch, onvrijwillig en onaangeleerd gedrag dat getriggerd wordt door stimuli. Het bewijs voor het feit dat mensen instictief gedrag vertonen zijn de reflexen die baby’s hebben, zoals het grijpreflex.

Wat hebben het instinct en het selecteren van een partner met elkaar te maken?

Volgens de evolutie kiest iemand een partner op basis van de keuzes die voorouders hebben gemaakt. Dit is de reden dat cultuur een rol speelt bij het kiezen van een partner.

Wat houdt de driftreductie theorie in?

De driftreductie theorie richt zich op homeostase. Dit is de neiging om balans te houden als het gaat om lichaamstemperatuur, bloeddruk en andere fysiologische systemen. Wanneer de balans is bereikt heet dit equilibrium.

Volgens deze theorie zorgt onbalans voor behoeften zoals driften om te eten, drinken en seks te hebben. Er zijn verschillende soorten driften. Primaire driften komen door lichamelijke behoeften zoals eten en drinken. Secundaire driften zorgen dat we ons gedragen alsof we basisbehoeften niet tegemoet zijn gekomen.

Wat houdt de arousal theorie in?

De arousal theorie zegt dat we gemotiveerd zijn om ons te gedragen zodat we een optimaal niveau van opwinding of arousal blijven behouden. Te veel opwinding is slecht voor prestaties en te weinig opwinding kan ook problemen veroorzaken. Dit is de reden dat we opwinding vergroten wanneer het niveau te laag is, en verminderen wanneer het niveau te hoog is.

Wat houdt de aansporingstheorie in?

De aansporingstheorie benadrukt hoe externe stimuli gedrag veroorzaken. Mensen worden getrokken naar gedragingen die voor plezier zorgen en weggeduwd bij gedragingen die voor pijn zorgen. Dit kan gebeuren bij driften zoals honger en dorst, maar ook bij cognitieve en emotionele gedragingen.

Wat is het verschil tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie?

Intrinsieke motivatie zorgen dat je genot en tevredenheid ervaart wanneer je ze uitvoert. Bij extrinsieke motivatie vindt je de activiteit zelf niet per se leuk, maar de beloning of consequentie die daaruit volgt wel. Soms is het lastig te zeggen of iemand intrinsiek of extrinsiek gemotiveerd is en soms weten we het van onszelf niet eens.

Hoe ontstaat motivatie voor het bereiken van prestaties?

Waarom hebben we behoefte aan prestaties?

We hebben de wens om het goed te doen in vergelijking met het gemiddelde. Toch verschilt dit van persoon tot persoon. Dit heeft te maken met individuele verschillen, zoals het doel dat iemand wilt bereiken. De ene persoon wilt misschien leidinggevende worden en de andere wilt gewoon een werknemer zijn. Er zijn leerdoelen, die gericht zijn op het ontwikkelen van competentie. Daarnaast zijn er prestatiedoelen, die zich richten op het demonstreren van je competenties aan anderen.

De motivatie voor het bereiken van prestaties ontwikkelt zich in de kindertijd en heeft zowel genetische als omgevingsoorzaken. Kinderen erven bepaalde eigenschappen zoals impulsiviteit en gedrevenheid. Deze neigingen steunen of ondermijnen de motivatie voor het bereiken van prestaties. Daarnaast is het gedrag wat ouders vertonen van invloed. Als zij het kind aansporen om goed hun best te doen, zullen zij dit eerder doen dan wanneer ouders zich totaal niet bemoeien met wat het kind in zijn leven wilt.

Wat houdt de behoeften piramide van Maslow in?

Abraham Maslow suggereerde dat bepaalde behoeften bereikt moesten worden om andere behoeften te kunnen vervullen. Pas als alle behoeften vervuld zijn, kun je jezelf echt ontwikkelen. Hiervan maakte hij een piramide.

1. Fysiologische behoeften
2. Veiligheid
3. Erbij horen en liefde
4. Zekerheid
5. Zelf-actualisatie

Waar komen emoties vandaan?

Wat zijn de kenmerken?

De subjectieve ervaring van emoties heeft een aantal kenmerken.

• Emoties zijn tijdelijk
• Ze kunnen positief voelen of negatief
• Ze variëren in intensiteit
• Ze kunnen opgewekt worden door gedachten
• Ze veranderen gedachtenprocessen
• Ze zorgen ervoor dat je je op een bepaalde manier wilt gedragen
• Het zijn passies die je voelt, je kunt het niet bepalen

Wat is de biologie van emoties?

De volgende drie principes beschrijven hoe hersenprocessen bijdragen aan emoties. Ten eerste is er activiteit in het limbisch systeem, met name in de amgydala. Ten tweede hebben de hersenen invloed op onze emotionele en niet-emotionele gezichtsuitdrukkingen. Ten derde spelen de hersenen een rol in emoties doordat sommige emoties zich meer in de linker hersenhelft bevinden en andere emoties meer in de rechter hersenhelft.

Welke theorieën van emoties zijn er?

James perifere theorie of de James-Lange theorie stelt dat er na een gebeurtenis fysiologische reacties optreden. Als je bijvoorbeeld een beer ziet en je hart gaat sneller kloppen, ben je bang. Dat komt omdat het sneller kloppen van het hart gebeurt als je bang bent.

Cannon’s centrale theorie zegt dat informatie over emotionele situaties eerst naar de thalamus gaat. Deze zend signalen naar het autonomische zenuwstelsel en naar de cerebrale cortex. Hier worden emoties bewust gemaakt. Net als bij James is er bij Cannon dus een lichamelijke reactie op een situatie nodig, maar bij deze theorie moet deze lichamelijke reactie eerst geïnterpreteerd worden, voordat je de emotie voelt.

Een cognitieve theorie van emotie is bijvoorbeeld de Schachter-Singer theorie die zegt dat emoties komen door een combinatie van feedback vanuit lichamelijke responsen en onze interpretatie van wat die responsen heeft veroorzaakt. Ook attributie speelt een rol. De interpretatie is gebaseerd op welke gebeurtenis zojuist heeft plaatsgevonden. Een ander voorbeeld is de excitatie overdracht theorie die zich richt op een fenomeen waarin lichamelijke opwinding van een ervaring invloed heeft op emoties in een nieuwe situatie.

Hoe worden emoties gecommuniceerd?

Darwin zei dat gezichtsuitdrukkingen universeel zijn. Uit bewijs blijkt dat dit ook zo is. Hoewel er verschillen zijn tussen culturen, trekken mensen overal ter wereld hetzelfde gezicht wanneer zij blij zijn, boos zijn of verdrietig zijn en alle andere basisemoties. De verschillen worden veroorzaakt doordat het uitdrukken van emoties geleerd wordt. Je ziet als baby je ouders lachen en merkt later dat ze dit doen als ze iets leuk vinden, daarom doe jij als baby dit na.

Sociaal refereren is het proces waarbij je jouw gedrag laat beïnvloeden door de emotionele staat van iemand anders. Het is een proces dan begint bij een leeftijd van drie maanden. Een baby doet bijvoorbeeld aan gaze following. Dit is het volgen van de ogen van iemand anders om te zien waar hij naar kijkt.

Gebasseerd op hoofdstuk 10 van Psychology: Foundations and Frontiers van Bernstein

Dit hoofdstuk beslaat een korte geschiedenis van wetenschappelijk onderzoek rondom affect, om vast te stellen wat er over het algemeen bedoeld wordt met emoties, gevoelens en stemmingen. Het gaat hier vooral om de verschillende methodes die gebruikt zijn om deze verschillende aspecten van affect te meten.

Hoe worden emoties en stemmingen gedefiniërd?

Emotie

Er is geen eenduidige definitie van emotie. Veel theorieën zijn het er echter wel over eens dat elke emotie bestaat uit een aantal verschillende componenten: subjectieve rapportage, fysiologische respons, cognitieve evaluatie enzovoorts. Elke component vervult een bepaalde functie in het omgaan met een emotionele situatie.

Een veelgestelde vraag is of cognitieve evaluaties een oorzaak zijn van emotie of er eerder een component ervan zijn. Het component process model stelt dat evaluaties belangrijke componenten zijn en dat emoties alleen ervaren worden als meerdere subsystemen gecoördineerd worden om een adaptieve reactie te veroorzaken op een gebeurtenis die als significant wordt gezien voor het welzijn van een persoon. Vanuit dit perspectief wordt emotie gezien als een voorval van onderling gerelateerde, gesynchroniseerde veranderingen in de toestand van de subsystemen, in reactie op de evaluatie van een interne of externe stimuluswaarneming die relevant is voor het organisme.

Het erkennen van een cognitieve component in emotie is erg controversieel omdat veel onderzoekers aannemen dat emotie en cognitie compleet aparte – maar interacterende – systemen zijn. Izard stelt bijvoorbeeld dat een onderscheid gemaakt moet worden tussen een emotie en een emotieschema. Een emotie is enkel een respons op een gebeurtenis en vereist volgens hem geen evaluatie, maar een emotieschema integreert de emotionele respons met ingewikkelde cognitieve evaluaties.

Het component process model stelt dat alle vijf de componenten (cognitief, lichamelijk, actieneiging, uitdrukking en gevoelens) het grootste deel van de tijd apart van elkaar opereren. Om een emotie te kunnen vormen, moeten deze componenten gedurende een korte tijd gecoördineerd en gesynchroniseerd zijn, en dit proces wordt gedreven door evaluatieprocessen.

Emoties kunnen begrepen worden als gecoördineerde reacties op een aantal verschillende objecten en situaties, die emotioneel-competente stimuli worden genoemd. De vraag is of elke stimulus die geëvalueerd wordt emotioneel-competent is, of dat er stimuli zijn die eerder als significant beoordeeld worden door hun belangrijke biologische of sociale invloed. Een mogelijkheid is dat stimuli die emoties uitlokken opgedeeld kunnen worden in de categorieën beloningen en straffen. Deze versimpelde verdeling van emotioneel-competente stimuli is een elegante manier om de oorzaak van emoties te beschrijven maar geeft de complexiteit van de stimuli en evaluaties niet goed weer.

Sommigen stellen dat emoties het beste begrepen kunnen worden als actieneigingen die een organisme voorbereiden om op een bepaalde manier te handelen. Vanuit een evolutionair perspectief kunnen emoties gezien worden als de regelaars van gedrag dat bedoeld is om ons te helpen om te gaan met de eisen van de evolutie.

Emoties hebben drie unieke eigenschappen:

1. Emoties zijn geïmplementeerd in het lichaam, ze zijn duidelijk te herkennen aan gedragspatronen, gezichtsuitdrukking en opwinding

2. Emoties zijn minder gevoelig voor onze intenties dan andere psychologische toestanden

3. Emoties hebben een grotere reikwijdte dan andere psychologische toestanden, wat duidelijk wordt in hun globale effecten

Stemming

Stemming (mood) beschrijft een breed scala aan gevoelens. Stemmingen worden over het algemeen gezien als evaluaties van ons algemene welzijn. Ze kunnen gezien worden als toestanden die iemands algemene positie in het leven weerspiegelen. Dit verklaart waarom een situatie soms wel een verandering in emotie teweeg kan brengen, maar niet per sé in stemming. Stemmingen zijn dus eigenlijk emoties die over een langere periode zijn uitgespreid. Volgens Damasio betekent dit dat de gevoelens en lichamelijke veranderingen die met de emotie verbonden zijn, ook over de tijd worden uitgespreid.

Hoe worden stemmingen en emoties onderscheiden?

Emoties zijn van korte duur, ontstaan in reactie op specifieke gebeurtenissen en zijn ze relatief intens met de bijkomende fysiologische opwinding. Dit bevestigt dat het een belangrijke functie van emoties is om aanpassing aan belangrijke gebeurtenissen mogelijk te maken. Tegenover emoties staan stemmingen, die worden gekarakteriseerd als van langere duur en minder intens. De fysiologische opwinding is meer diffuus en stemmingen hebben meer invloed op cognities (in plaats van acties). Stemmingen kunnen ontstaan door de invloed van emoties.

Emoties zijn gerelateerd aan specifieke objecten of gebeurtenissen, terwijl stemmingen deze duidelijke focus missen. Dit kan verklaard worden door het feit dat een stemming ook wel wordt gezien als een emotie zonder de cognitieve evaluatie van de eigenschappen van een stimulus. Er is dus geen directe stimulus nodig om een stemming te veroorzaken.

Een andere theorie stelt dat stemming altijd aanwezig is als een soort affectieve achtergrond voor ons dagelijks leven. Het kleurt onze cognitieve processen, terwijl emoties gezien kunnen worden als verstoringen in deze achtergrond. Emoties zorgen dus meer voor kortdurende veranderingen in de manier waarop we de wereld zien.

Hoe wordt affect in het algemeen gemeten?

Er is een breed scala aan meetinstrumenten voor zowel emoties als stemmingen. Sommigen focussen op subjectieve zelf-rapportage: aan iemand vragen hoe deze zich voelt. Anderen focussen op fysiologische- en gedragsindicators, terwijl weer anderen direct hersenactiviteit meten. Een uitdaging is om stemmingen en emoties op te wekken in een laboratoriumsetting. Dit kan bijvoorbeeld met de mood induction procedure, een techniek waarbij mensen een lijst met stellingen over zichzelf lezen die ofwel verdrietig, ofwel blij zijn. Dit is een effectieve techniek, maar het is niet altijd duidelijk of het een stemming is of een emotie die wordt opgewekt. Om echte emoties op te wekken worden vaak emotioneel competente stimuli gebruikt, zoals een boos gezicht. Meer cognitieve taken (bijvoorbeeld het herinneren van een traumatisch voorval) hebben eerder de neiging om een stemming op te wekken.

Hoe worden emoties gemeten?

Emoties worden vaak vergezeld door een gevoel. Deze bewuste gevoelens kunnen alleen gerapporteerd worden uit de eerste hand, deze zelf-rapportage kan dus niet vervangen worden door alle andere componenten die we meten van emotie. We kunnen echter ook geen volledig beeld van emoties krijgen zonder fysiologische- en gedragsmetingen uit te voeren.

Meten van de gedragsaspecten van emoties

Een vorm van gedrag die duidelijk gelinkt is aan emotie is gezichtsuitdrukking. Andere gedragingen zijn bijvoorbeeld schreeuwen bij angst, of bij woede. Een probleem voor onderzoekers is echter dat mensen goed zijn in het onderdrukken van deze gedragingen: een verdrietig persoon kan zijn best doen om vrolijk over te komen op zijn omgeving. Daarnaast verschilt het per cultuur of het gepast is om een bepaalde emotie te tonen. In Japan is het bijvoorbeeld ongepast om boosheid of agressie te laten zien.

Observatietechnieken worden gebruikt om kinderen of dieren te observeren in hun natuurlijke omgeving, waardoor verschillende gedragsreacties bekeken kunnen worden in relatie tot de aanwezigheid van een bepaalde stimulus. Veel diersoorten laten een reeks gedragingen zien die indicatief zijn voor emotionele toestand, vooral angst.

Charles Darwin was één van de eersten die gezichtsuitdrukkingen bestudeerde. Zijn conclusie was dat soortgelijke gezichtsuitdrukkingen over de hele wereld soortgelijke emoties aanduidden. Ekman vond hetzelfde door zijn onderzoek met een geïsoleerde groep mensen uit Papua Nieuw-Guinea, die in staat bleken om emoties af te leiden van de gezichtsuitdrukkingen van blanke Amerikanen. Dit wijst erop dat gezichtsuitdrukkingen universeel in plaats van cultureel bepaald zijn.

Meten van de fysiologische aspecten van emoties

Behalve met gedragsresponsen, zijn emoties ook geassocieerd met een scala aan fysiologische reacties, zoals een verhoogde hartslag, zweethanden of de afgifte van grote hoeveelheden hormonen. Bij een extreme angstreactie wordt bloed weggevoerd van langzame processen zoals vertering en aangevoerd bij spieren en in de hersenen, om een snelle vecht- of vluchtreactie mogelijk te maken. Al deze fysiologische veranderingen worden gestuurd door het autonome zenuwstelsel. Dit stelsel zorgt voor de functieregulatie van het interne milieu van het lichaam en bestaat uit twee delen. Het sympathische zenuwstelsel controleert de effecten van opwinding, het parasympatische zenuwstelsel controleert de effecten die optreden wanneer we ons in rusttoestand bevinden. Algemene technieken die worden gebruikt bij het meten van fysiologische responsen in emotion science zijn: skin conductance response (SCR), meten van hartslag (HR), meten van bloeddruk (BP), meten van cortisolwaarde, elektromyografie (EMG) en meten ademhalingsritme.

Meten van de neurale aspecten van emoties

Ondanks dat bepaalde structuren die deel uitmaken van het limbisch systeem (cingulate cortex, hippocampus, thalamus, hypothalamus, amygdala) belangrijk zijn voor emoties, wijst recent onderzoek uit dat verschillende hersencircuits verschillende aspecten van emoties controleren. Daarnaast zijn veel van deze hersendelen naast bij emotie ook betrokken bij andere functies.

Veel van wat we weten over de hersenen en emotie komt van dierstudies, waarbij specifieke delen van de hersenen werden verwijderd en er vervolgens gekeken werd welke veranderingen er optraden. Een andere veelgebruikte techniek is single cell recording. Hierbij wordt een elektrode diep in de hersenen ingebracht die direct de activiteit van een enkel neuron of een kleine groep neuronen kan meten.

De meeste vooruitgang in het onderzoek naar de neurale basis is echter geboekt door de ontwikkeling van functional imaging van het brein. Verschillende technieken zijn positron emission tomography (PET), functional magnetic resonance imaging (fMRI), electroencephalography (EEG) en magnetoenchephalography (MEG). PET en fMRI werken beide door het meten van veranderingen in de bloedstroom in verschillende hersendelen. Actievere delen gebruiken meer zuurstof en krijgen dus meer bloed. EEG werkt door elektrische activiteit in het brein te meten. Hieruit kunnen we een meting verkrijgen genaamd event-related potential (ERP), een specifiek elektrisch signaal dat optreedt in reactie op een specifieke stimulus. MEG maakt gebruik van een apparaat dat het magnetische veld kan meten dat ontstaat door de elektrische activiteit in de hersenen.

Meten van de subjectieve aspecten van emoties

Veel mensen vinden dat de subjectieve component van emoties het belangrijkst is, omdat hoe een emotie voelt vaak het meest saillant voor ons is. Introspectie (‘de eigen geest inkijken’) is lange tijd een belangrijke methode geweest om emoties te onderzoeken. Tegenwoordig wordt het bijna niet meer gebruikt omdat het geen betrouwbare methode blijkt te zijn. Mensen hebben namelijk vaak geen goed beeld van de oorzaken van hun eigen gedrag. We hebben een natuurlijke neiging om te zoeken naar een redelijke verklaring voor ons gedrag, ook al is deze verklaring vaak fout. Daarnaast hebben we ook geen goed beeld van de oorzaken van onze emoties; stimuli die we onbewust binnenkrijgen kunnen nog steeds ons gedrag beïnvloeden.

Backward masking is een techniek waarbij een targetstimulus heel kort te zien is, waarna vrijwel meteen een maskerende stimulus wordt getoond. De proefpersoon is zich niet bewust dat hij de targetstimulus gezien heeft maar wanneer dit een angstopwekkend beeld is, ontstaat er toch een lichamelijke angstreactie. Dit bewijst dat een emotionele reactie kan ontstaan zelfs wanneer er geen bewuste herkenning van de stimulus plaatsvindt.

Het is belangrijk om methodes te ontwikkelen voor het meten van subjectieve ervaringen. Het bijhouden van een dagboek is een voorbeeld van een veelbelovende techniek maar deze wordt nog niet vaak gebruikt. Wat op dit moment wel vaak gebruikt wordt zijn vragenlijsten, ontwikkeld om mensen de mogelijkheid te geven hun subjectieve gevoelstoestand te rapporteren.

Vragenlijsten om emoties mee te meten

Bij een vragenlijst is het belangrijk om onderscheid te maken tussen state en trait-aspecten van emotie. Dat betekent dat van tevoren goed bedacht moet worden of er gevraagd gaat worden naar de gevoelens op het moment dat de vragen worden gesteld (state), of naar meer algemene gevoelens (trait). State-emoties hebben vaak een bredere range van intensiteit dan trait-emoties en refereren naar een specifieke gebeurtenis van beperkte duur. Als iemand een bepaalde trait-emotie bezit, betekent dit dat hij of zij geneigd is die emotie vaker te ervaren in verschillende situaties.

Meten van de cognitieve aspecten van emoties

Wanneer we het hebben over de cognitieve aspecten van emoties, bedoelen we de fundamentele neigingen in de perceptie, aandacht en het geheugen. De meest gebruikte meting is simpelweg reactietijd, die heel precies aangeeft hoe snel iemand een motorische of verbale reactie kan geven op een bepaalde stimulus. Het blijkt dat de verwerking van negatief geladen woorden (zoals ‘kanker’ of ‘falen’), sneller gaat dan bij positief geladen woorden (zoals ‘vakantie’ of ‘prijs’).

Naast reactietijd wordt geheugen ook gebruikt als meetbaar concept. Wanneer mensen bijvoorbeeld een aantal positief geladen en negatief geladen woorden te zien krijgen en we ze later vragen zo veel mogelijk van deze woorden te herhalen, blijkt dat mensen over het algemeen de negatieve woorden beter onthouden.

Samengevat wordt voor het meten van emoties dus vooral gekeken naar de gedrags-, fysiologische-, en neurale componenten ervan. Er bestaat wat controverse over of de cognitieve factoren (evaluaties en neigingen) ook componenten van emoties zijn, of toch oorzaken van emoties. Ook de subjectieve aspecten zijn belangrijk, hoewel er onenigheid bestaat over de kwaliteit van de bestaande metingen hiervan.

Hoe worden stemmingen gemeten?

De termen emoties en stemmingen worden vaak door elkaar gebruikt, dit gebrek aan een duidelijke scheidslijn zou wel eens een remmend effect gehad kunnen hebben op de ontwikkeling van het onderzoek naar de twee fenomenen. De meeste van de bovengenoemde metingen kunnen gebruikt worden voor zowel emoties als stemmingen. Het is dan ook niet altijd duidelijk welke van de twee precies gemeten wordt.

Meten van de fysiologische en neurale aspecten van stemmingen

De eerder genoemde brain-imagingtechnieken EEG, PET, fMRI en de fysiologische metingen van hartslag en cortisol-afgifte zijn ook te gebruiken voor het bestuderen van stemmingen. Dit heeft zelfs voordelen; omdat stemmingen van langere duur zijn, is er meer tijd om de effecten te bekijken. Een probleem is echter dat het meeste dat we weten van stemmingen afkomstig is uit onderzoek naar stemmingsstoornissen zoals depressie.

Uit dit onderzoek blijkt dat een verminderde aanwezigheid van neurotransmitters zoals dopamine en serotonine in het lichaam een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van depressie. Volgens de monoamine hypothesis of mood disorders is een depressieve stemming gerelateerd aan een verminderde aanwezigheid van monoamine neurotransmitters (met name serotonine en noradrenaline) in de hersenen. Andersom leidt een verhoogde aanwezigheid van deze transmitters in de hersenen tot een positieve stemming. De hypothalamic-pituitary-adrenal (HPA) as is verantwoordelijk voor de afgifte van de neurotransmitters (vooral cortisol) die te maken hebben met stress. Een overactieve HPA-as wordt in verband gebracht met angststoornissen en stemmingsstoornissen, die vaak samen voorkomen.

Een interessant feit is dat de HPA-as gereguleerd wordt door de amygdala en de hippocampus, die beide van groot belang zijn voor affect. Activiteit in de amygdala (vaak gerelateerd aan angst) stimuleert de HPA-as, terwijl activiteit in de hippocampus deze onderdrukt. De hippocampus bevat glucocorticoïd receptoren, die cortisol uit de HPA-as binden. Hierdoor weet de hippocampus wanneer de activiteit in de HPA-as onderdrukt moet worden. Een reductie van het aantal van deze receptoren verklaart dan ook een deel van de te hoge activiteit van de HPA-as bij depressie en angststoornissen. Deze reductie van de receptoren kan een gevolg zijn van verwaarlozing en mishandeling in de kindertijd. Dit heeft grotere gevolgen voor stemmingstoestanden dan voor emoties.

Uit onderzoek naar neurale structuren, blijkt dat emoties met name gemedieerd worden door onder andere de amygdala en de anterieur cingulate cortex (ACC). Deze structuren werken strak samen met motorcircuits en kunnen daardoor actie-georiënteerde responsen veroorzaken, getriggerd door perceptie. Stemmingen daarentegen worden in verband gebracht met een meer verfijnde cognitief-georiënteerde respons, getriggerd door complexe cognitieve processen. Deze zijn voornamelijk gelokaliseerd in de prefrontale cortex (PFC).

Meten van de cognitieve aspecten van stemmingen

De meest gebruikte onderzoeksstrategie in dit veld is om de effecten van stemming op geheugen of sociale oordelen te meten. Dit wordt gedaan door het veroorzaken van een bepaalde stemming, waarna een geheugentaak gedaan moet worden waarin negatief of positief geladen woorden onthouden moeten worden. Deze moeten later, wanneer de persoon weer in een neutrale stemming is, herhaald worden. Uit dit soort onderzoek is mood congruent encoding gevonden, wat betekent dat mensen in een bepaalde stemming meer geneigd zijn om informatie te herinneren die consistent is met die stemming. Met andere woorden, de huidige stemming bepaalt ook of mensen neigen een positieve of negatieve voorspelling over hun toekomst te maken. Stemming bepaald door het weer, kan van invloed zijn op ons gevoel van welzijn en onze tevredenheid met het leven. Wanneer mensen in een goede stemming zijn, identificeren ze sneller blije woorden, maar wanneer ze in een slechte stemming zijn identificeren ze eerder verdrietige woorden.

De ervaring van emoties en stemmingen

Een belangrijke component van emoties en stemmingen is de bewuste ervaring van affect; de gevoelstoestanden die zulke essentiële ingrediënten zijn van menselijke emotie. Wanneer we in het dagelijks leven over emoties praten, hebben we het eigenlijk altijd over hoe we ons voelden in deze situaties. Sommigen stellen zelfs dat affectieve responsen (emoties en stemmingen) en gevoelens zo dicht bij elkaar liggen dat het geen zin heeft om ze van elkaar te onderscheiden. Damasio is het daar echter niet mee eens. Volgens hem zijn gevoelens de mentale representatie van de fysiologische veranderingen die optreden tijdens een emotie, of tijdens een stemming.

Wat en hoe voelen we?

Het is nog niet zo lang geleden dat emoties en gevoelens voor het eerst als aparte concepten behandeld werden in het onderzoek naar affect. Dat dit eerder niet gebeurde, zou te wijten kunnen zijn aan het feit dat onderzoekers gebruik moeten maken van de onbetrouwbare introspectietechnieken. Er komt steeds meer bewijs dat emoties en stemmingen alleen in het bewustzijn gevoeld worden als toestanden van ofwel genoegen ofwel ongenoegen. De mentale representatie van een emotie geeft dan aan of de mate van genoegen (of ongenoegen) hoog of laag is. Gevoel is een complexe combinatie van informatie uit allerlei verschillende systemen, die de valentie en opwinding representeert in het bewustzijn.

Damasio bedacht de first-order bodily representations: zowel het eigen lichaam en een extern object zijn opgeslagen als neurale patronen, dit zijn de first-order maps. Op basis van veranderingen in deze maps die gerelateerd zijn aan veranderingen in het lichaam, kunnen second-order maps gevormd worden. Deze geven de relatie tussen het externe object en het lichaam weer. Second-order bodily representations houden in dat de neurale patronen uit de second-order maps mentale afbeeldingen vormen die de relatie beschrijven; dit zijn volgens Damasio de gevoelens. Ze helpen om geïntegreerde feedback te geven, die weer aangepast kan worden door voortdurende ervaringen. Volgens Damasio zijn gevoelens dus het bewustzijn van de biologische functies en dit bewustzijn zorgt dat we de verschillende emoties kunnen onderscheiden. Gevoelens zijn daarmee dus afhankelijk van bewustzijn.

Meten van de neurale en fysiologische aspecten van gevoelens

De moeilijkheid in het ontdekken van de neurale basis van gevoelens is dat gevoelens per definitie privé mentale toestanden zijn. Daarnaast ontstaan gevoelens pas na emoties, waardoor het moeilijk is om de functionele neuroanatomie van emoties te scheiden van die van gevoelens. Velen hebben geprobeerd gevoelens te onderzoeken door mensen herinneringen op te laten halen van emotioneel beladen momenten. Helaas werd er bij vrijwel geen van deze studies een significant verschil gevonden tussen de hersenactiviteit bij verschillende gevoelens.

Wanneer de activiteit werd vergeleken met een baseline, werd er wel gevonden dat bij alle verschillende stemmingen sprake was van een verhoogde activiteit in de ponsen hypothalamus. Deze vinding ondersteunt de theorie dat gevoelens geassocieerd zijn met veranderingen in de autonome zenuwfuncties, die gecontroleerd worden door dezelfde hersendelen.

Gebaseerd op hoofdstuk 2 van Emotion Science van Fox

Door te leren ontspannen en het stressniveau te beheersen kun je de controle behouden en hierdoor de gestelde doelen bereiken zonder jezelf en naasten uit te putten. Soms is het nodig dat je jezelf aanleert om je lichamelijk te ontspannen. Een voorbeeld is een time-out bij stress. Het doel van een time-out is stress of woede de rug toe te keren en de aandacht te richten op wat werkelijk van belang is. In plaats van zeer betrokken te raken bij stressvolle situaties neem je een time-out. Zodra je weer overzicht hebt over een situatie kan die je niet meer overweldigen. Een time-out mag een minuut of een uur duren. Korte maar veelvuldige time-outs in de dagelijkse routine kunnen het welbevinden en zelfbeheersing doen laten groeien.

Er zijn zes manieren om een time-out voor jezelf te nemen om verschillende redenen:

1. Time-out en ademhaling: stress kan verminderd worden door diep en langzaam ademhalen. Dit zorgt ervoor om spanning te verminderen, de spieren te ontspannen, de hartslag te doen afnemen, de bloeddruk te verlagen en de geest tot rust te brengen. Vaak moet je eerst leren om je lichamelijk te ontspannen voordat je weer controle krijgt over je gedachten.
2. Time-out voor onderweg: de time-out voor onderweg kan overal worden toegepast, een voorbeeld is tijdens het doen van boodschappen. 1) Span en ontspan systematisch bepaalde delen van het lichaam. 2) Sluit je ogen en bedenk hoe je spieren zich spannen en ontspannen. 3) Bij inademing, span dan daarbij zo hard mogelijk je rechterarm en –vuist aan. Houd dit voor 4 tellen vast en ontspan vervolgens volledig terwijl je uitademt. 5) Herhaal dit voor je linkerarm en vuist, voor je billen, voor rechter- en linkerbeen en –voet, en daarna voor gezicht en kaken. 6) Span als laatst het hele lichaam en laat vervolgens los.
3. Time-out door beeldvorming: hierbij stel je een rustgevende scene of moment uit het leven voor. Verbeelden is voor iedereen anders. Je zult het moeten uitproberen om uit te vinden bij welke soort voorstelling je ontspant.
4. Time-out om de boze gevoelens te beheersen: stoom afblazen blijkt juist een stimulerend effect te hebben op agressie en gebruik van geweld in plaats van dat het een opluchtend effect heeft. Uit onderzoek is gebleken dat bij partners die tegen elkaar schreeuwen de boosheid achteraf niet minder is geworden maar juist is toegenomen. Boze uitbarstingen blijken vaak juist zichzelf te versterken, omdat ze mensen een onterecht gevoel van macht geven. Een woede-uitbarsting kan ook een manier zijn om wraak te nemen. Dit zijn echter allemaal korte termijn effecten; het allerbelangrijkst is om te kijken naar de effecten op de lange termijn: die kunnen blijvend en beschadigend zijn. Ouders met woedeaanvallen geven een verkeerd voorbeeld en maken de andere gezinsleden nog bozer, dringen hen om in verdediging te schieten en maken hen angstig. De volgende stappen kunnen bijdragen aan het doorbreken van de woedecyclus:

• Let goed op signalen van toenemende woede: woede neemt meestal geleidelijk toe. Let op snelle ademhaling, beschuldigende gedachten enzovoort.
• Spreek een time-outteken af: Laat de gezinsleden weten dat je een time-out wil om je boosheid onder controle te krijgen. Het moet een neutraal teken zijn.
• Zoek een plek waar je alleen kunt zijn en zorg ervoor dat de rest van het gezin weet waar je bent zodat zij zich niet in de steek gelaten voelen en proberen je tegen te houden.
• Spreek af hoe lang de time-out mag duren. Niet langer dan 30 minuten is het beste. Daarna kan je een signaal geven dat je discussie  weer op wil starten. Het gezin moet weten dat de onderbroken situatie weer opgepakt moet worden. Hierdoor wordt voorkomen dat  de time-out geen vermijdingsgedrag wordt.
• Alle gezinsleden moeten het eens zijn met de richtlijnen voor een time-out. Hierdoor weten zij wat ze kunnen verwachten als iemand een time-out wil.

5. De gedachten over stress: accepteer dat stress er af en toe bij hoort. Bedenk dat het er niet om gaat stress te voorkomen, maar om stress hanteerbaar te houden. Stress moet worden gezien als een onderdeel van het gezinsleven. Weet dat stress ook weer verdwijnt en tijdelijk is. Richt je op wat je wel onder controle kunt houden en niet op wat je niet onder controle kunt houden. Probeer oplossingen voor problemen te bedenken in plaats van anderen de schuld te geven.
6. Een time-out voor jezelf: een van de beste manieren om stress te verminderen, is tijd nemen voor jezelf; dit geldt zowel voor volwassenen als voor kinderen. Vermijd koffie, alcohol of drugs.

bron: The incredible years: A trouble-shooting guide for parents of children aged 2-8 years van Webster-Stratton

Gezondheidspsychologie is een veld binnen de psychologie waar men zich bezighoudt met het begrijpen van psychologische invloeden op hoe mensen gezond blijven, waarom mensen ziek worden en hoe mensen reageren wanneer ze ziek worden.

Een beknopte uitleg van de gezondheidspsychologie

De thema’s binnen de gezondheidspsychologie zijn van alle tijden. Veel culturen geloofden lang geleden dat er een relatie bestaat tussen je gedrag, mentale staat en je gezondheid. In de huidige tijd is er hiervoor ook wetenschappelijke evidentie. Lichamelijke ziekten worden geassocieerd met kwaadheid, vijandigheid, pessimisme, depressie, sociale isolatie en een gevoel van hopeloosheid. Daarnaast worden lichamelijke ziekten gelinkt met gedragsaspecten zoals weinig beweging, een slecht voedingspatroon, roken en alcohol en/of drugsmisbruik. Een goede gezondheid wordt daarentegen in verband gebracht met optimisme, het ervaren van positieve emoties en gedrag zoals genoeg lichaamsbeweging en het opvolgen van medisch advies.

Een doel binnen de gezondheidspsychologie is mensen helpen te begrijpen dat ze een belangrijke rol kunnen spelen in het in controle houden van hun eigen gezondheid en levensverwachting. Een ander doel is mensen bijbrengen dat stress en belangrijke rol speelt in gezondheid en ziekte.

Stress en stressoren

In de gezondheidspsychologie wordt stress omschreven als een intern proces dat optreedt wanneer mensen zich proberen aan te passen aan situaties en gebeurtenissen. Deze situaties en gebeurtenissen worden stressoren genoemd. Stressreacties onderbreken je dagelijks functioneren of dreigen je dagelijks functioneren te onderbreken. Hierdoor moet je je aanpassen. Stressoren kunnen mild en tijdelijk, maar ook heftig en langdurig zijn. Sommige stressoren, zoals trouwen, zijn stimulerend of motiverend en wenselijk.

Stressreacties zijn psychologische, fysieke en gedragsresponsen die je laat zien wanneer je te maken hebt met een stressor. Stress heeft dus een transactie tussen mensen en hun fysieke en psychologische omgevingen nodig. De hoeveelheid stress die men ervaart kan verminderd worden door de volgende stress mediators: steun van naaste, toenemen van grip op de situatie (het kunnen voorspellen en controleren van de situatie) en een positiever zelfbeeld.

Stressoren en het meten hiervan

Om stress te kunnen meten hebben Thomas Holmes en Richard Rahe meerdere mensen gevraagd om van bepaalde situaties aan te geven hoe stressvol dit is. Aan de hand van de uitkomst hebben ze de SRRS, Social Readjustment Rating Scale, bedacht. De stressscore van iemand kan berekend worden door te kijken naar welke gebeurtenissen iemand heeft meegemaakt en de scores hiervan bij elkaar op te tellen. Mensen die hoog scoren op de SRRS hebben een grotere kans om lichamelijke of geestelijke problemen te ontwikkelen dan mensen die lager scoren. Een tweede meetinstrument dat is ontworpen is de Life Experiences Survey (LES). Bij dit meetinstrument wordt gekeken naar hetgeen iemand heeft meegemaakt en naar de manier waarop diegene die situaties heeft ervaren.

Stressrespons

Fysieke en psychologische stressresponsen vinden vaak samen plaats, zeker wanneer stressoren intens zijn. Daarnaast kan het ene type stressrespons een ander type in werking stellen.

Lichamelijke respons

Als er iets engs is gebeurd, merk je dat je anders gaat ademen, hartkloppingen krijgt en gaat trillen. Dit zijn de lichamelijke gevolgen van stress. Dit is een vecht-of-vlucht reactie. Wanneer stress langer aanhoudt kan het zorgen voor een reeks van psychologische en lichamelijke problemen, het zogeheten General Adaptation Syndrome (GAS), bedacht door Selye. Dit is verdeeld in drie fasen. De eerste fase is de alarmfase, waarbij je de reactie krijgt van het vechten of vluchten. Daarna komt de fase van verzet, hierbij gaan de reacties van de alarmfase weg en doet het lichaam z’n best om met de stress om te gaan. Als laatste komt de fase van uitputting, waarbij iemand letterlijk ziek kan worden van alle stress. Het immuunsysteem is verzwakt, waardoor de kans op griep of verkoudheid toeneemt. Daarnaast kunnen de grote hoeveelheden cortisol en adrenaline door de stress zorgen voor onder andere hartproblemen. Ziekten als gevolg van stress worden ook wel aanpassingsziekten genoemd, stress wordt immers veroorzaakt door het verlies van evenwicht bij het aanpassen van veranderende omstandigheden.

Psychologische respons

Naast de lichamelijke reactie voel je ook de emotionele reactie. Zodra de stressor weg is, gaan de emoties ook weg, maar als de stressor niet weggaat, zullen de emoties ook aanhouden. Stress kan er ook voor zorgen dat je je minder goed kunt concentreren en je daardoor slechter nadenkt (cognitieve veranderingen). Dit kan worden veroorzaakt door rumineren (piekeren). Een hieraan gerelateerd fenomeen is catastroferen: het stilstaan bij en het overschatten van de mogelijke consequenties van negatieve gebeurtenissen. Daarnaast zorgt teveel opwinding door stress vaak voor een kleine aandachtsspanne. Mensen die stress ervaren houden het vaak bij hun mentale sets die een probleem niet altijd op de goede manier te lijf gaan. Daarnaast kan stress functional fixedness vergroten. Dit is de neiging tot het gebruiken van een object voor slechts één doel. Ook kan stress het proces van oordelen en beslissingen nemen aantasten.

Gedragsrespons

Je lichaamshouding, manier van bewegen en praten kunnen aangeven of je stress ervaart. Sommige mensen vluchten van de situaties die stressvol zijn (bijvoorbeeld door het gebruik van verdovende middelen), waardoor zij niet kunnen aanleren hoe ze met de stress om moeten gaan. Ook kunnen zo negatieve gezondheidsgevolgen ontstaan.

Stress en psychologische ziekten

Een voorbeeld van een psychologisch probleem dat wordt veroorzaakt door stress is een burnout. Men heeft dan chronisch stress ervaren en is daardoor niet meer in staat goed te functioneren in het dagelijks leven. Een tweede psychologisch probleem is de Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS). De oorzaak hiervan is een traumatische ervaring waarin men zeer veel stress ervaart. Symptomen van PTSS zijn angstige en depressieve gevoelens, flashbacks naar de traumatische ervaring, slaapproblemen en een verminderde concentratie. Niet iedere traumatische ervaring hoeft echter een PTSS op te leveren, men kan ook sterker uit de ervaring komen. Psychologische problemen veroorzaakt door stress kunnen een genetische basis hebben maar pas tot uiting komen binnen een bepaalde (stressvolle) omgeving, men spreekt hier over het Diathesis stressmodel. 

De aanwezigheid van stress mediatoren

Verschillende mensen reageren op verschillende manieren op verschillende stressoren. De reden hiervoor wordt veroorzaakt door bijvoorbeeld de volgende mediatoren:

• Controle

• Cognitieve schattingen

• Voorspelbaarheid

• Copingmethoden en bronnen

• Sociale steun

Het ontvangen van stressoren

Onze kijk op de wereld hangt af van de stimuli die we ontvangen en hoe we deze interpreteren of inschatten. Met welke stressor je ook te maken hebt, wanneer je deze interpreteert als een bedreiging zal de stressor een negatievere impact hebben dan wanneer je dezelfde stressor zou interpreteren als een kans of uitdaging. Een belangrijk onderdeel van het inschatten van een stressor bestaat uit de controle die je denkt over de stressor te hebben en de voorspelbaarheid van de stressor.

Controle en voorspelbaarheid

Onvoorspelbare stressoren hebben meer impact dan stressoren die je wel kunt voorspellen, zeker wanneer de stressoren relatief heftig en kort zijn. Het is echter niet zo dat voorspelbaarheid je helemaal beschermt tegen stressoren. Wanneer zelfs milde voorspelbare stressoren over langere tijdsperioden aanhouden, kunnen zij zelfs schadelijker zijn dan kortere onvoorspelbare stressoren (dieronderzoek).

De effecten van stressoren kunnen ook worden beïnvloed door het gevoel van controle. Een stressor waarbij mensen het idee hebben er controle over uit te kunnen voeren, heeft vaak een minder heftige impact op de gezondheid. De impact van de stressor wordt al verminderd wanneer je gelooft dat je controle hebt, zelfs wanneer die controle in het echt niet bestaat. Mensen die het idee hebben stressoren niet te kunnen controleren hebben een grotere kans op lichamelijke en psychische problematiek. Ze hebben vaak het gevoel van hulpeloosheid en hopeloosheid waardoor ze grotere risico’s hebben op het ontwikkelen van bijvoorbeeld hartproblemen of depressie.

Copingmethoden en copingbronnen

Mensen hebben vaak minder last van stressoren wanneer ze goede copingbronnen (zoals tijd en geld) en copingmethoden hebben. De focus van coping kan in de copingmethodes liggen op het probleem of op de emotie: probleemgerichte coping (je wilt de bron van de stress veranderen of verwijderen) en emotiegerichte coping (het reguleren van de negatieve gevolgen van de stressor). Dit kan ook samengaan als bijvoorbeeld werken aan het probleem ervoor zorgt dat je emoties minder erg worden. De copingmethoden werken niet altijd. Als je zeer gestrest wordt van de gedachte aan een aankomend tentamen, maar je neemt enkel een kalmeringsmiddel en gaat niet leren, dan werken de methoden bijvoorbeeld niet. Je stress op de korte termijn wordt wel verminderd of verdwijnt zelfs, maar doordat je het tentamen niet haalt, blijft de stress op de lange termijn bestaan. Het kan ook helpen om te denken aan wat stress met je doet en denken aan de positieve dingen die je van de situatie krijgt.

De aanwezigheid van sociale steun

Steun van een sociaal netwerk zorgt voor minder stressgevoelens en een betere gezondheid. Een slecht sociaal netwerk is volgens sommige studies ongeveer even ongezond als roken en een ongezonde levensstijl. Naast dat steun kan zorgen voor minder stress kan het ook zijn dat goed om kunnen gaan met stress zorgt voor meer sociale contacten. De kwaliteit van de relatie met mensen is ook belangrijk, conflicten zijn bijvoorbeeld slecht voor de gezondheid. Sociale steun kan iemand helpen als de persoon hierdoor zijn emoties kan uiten, omdat volgens Pennebaker het inhouden van deze emoties stress veroorzaakt. Te veel steun kan ook even slecht zijn als te weinig steun. Zo kan een grote sociale kring waarin bijna iedereen rookt, ervoor zorgen dat jij niet stopt met roken.

Persoonlijkheid, stress en geslacht

De impact van stress wordt gedeeltelijk veroorzaakt door hoe mensen in het algemeen over de wereld denken en op de wereld reageren. Zo hebben mensen die stressoren negeren waar dit mogelijk is, een grotere kans op ziekten. Mensen die stressoren in het algemeen juist opvatten als tijdelijke uitdagingen en die de oorzaak van de stressor niet altijd bij zichzelf leggen hebben een veel kleinere kans op het ontwikkelen van ziekten. Een belangrijke oorzaak hiervan is het dispositioneel optimisme: het geloof dat alles goed komt.

Naast optimisme worden ook het gevoel van geluk en andere positieve emoties gerelateerd aan een langere levensloop en een betere gezondheid.

Daarnaast lijkt het geslacht een belangrijke rol te spelen. Mannen reageren heftiger op stress dan vrouwen, waarschijnlijk omdat stresshormonen anders reageren op de geslachtshormonen. Misschien is dit voor een gedeelte de reden dat vrouwen gemiddeld ouder worden dan mannen.

Gezondheid en ziekte met de bijbehorende psychologie en fysiologie

Ziekten, stress en het immuunsysteem

Psychoneuroimmunologie is een vorm van psychologie die zich bezig houdt met de samenhang tussen fysieke en mentale processen die het lichaam in staat stellen om zich te verdedigen tegen ziekten. Wanneer het immuunsysteem is verzwakt door stress zijn we vatbaarder voor verschillende ziekten. Wanneer er sprake is van een overactief immuunsysteem, kunnen er ook vervelende dingen gebeuren: er kunnen chronische en progressieve ziekten als artritis en diabetes ontstaan. Cellen van het immuunsysteem vallen dan gezonde goede lichaamscellen aan.

Belangrijke cellen in het immuunsysteem die het lichaam beschermen tegen ziekten zijn witte bloedcellen oftewel leukocyten. Leukocyten worden gevormd in het beenmerg en ze dienen als mobiele verdedigingscellen. Vormen van leukocyten zijn B-cellen en T-cellen. T-cellen doden andere (verkeerde/gevaarlijke) cellen en B-cellen produceren antilichamen. Andere vormen van leukocyten zijn natural killer cells, deze doden veel verschillende onbekende organismen. De macrofaag, een andere leukocyt, eet onbekende cellen op buiten de bloedbaan, bijvoorbeeld in je organen. De activiteit van deze cellen wordt beïnvloed door het endocrine systeem en het centrale en autonome zenuwstelsel. Door deze connecties hebben stressvolle situaties invloed op het immuunsysteem, maar hoe dit precies werkt is nog onbekend.

Ziekten, stress en het cardiovasculaire systeem

Het sympatho-adreno-medullary (SAM) systeem mobiliseert het lichaam bij gevaar. Doordat het SAM systeem gerelateerd is aan het cardiovasculaire systeem kan een herhaaldelijke activatie van het SAM systeem door stressoren coronaire hartziekten veroorzaken, vooral als de mensen lichamelijk heftiger reageren op stress. Iemand die ongeduldig is en een gevoel heeft van vijandigheid heeft een grotere kans op een hartziekte.

Verhoogt vijandigheid het risico op hartziekten?

Vijandigheid wordt gekarakteriseerd als achterdocht, regelmatige kwaadheid, wrok, vijandschap en het wantrouwen van anderen. Vijandigheid wordt aangemerkt als een risicofactor op het ontstaan van coronaire hartziekten of het krijgen van een hartaanval, maar is vijandigheid wel zo gevaarlijk als gezondheidspsychologen denken?

Er is wetenschappelijk bewijs voor een relatie tussen vijandigheid en hartziekten, maar wetenschappers weten nog niet wat de relatie verklaart. Er lijken zowel directe als indirecte banden aanwezig te zijn, maar onderzoek naar de relatie is lastig omdat de onafhankelijke variabele (vijandigheid) niet gemanipuleerd kan worden. Een causale relatie kan dus niet zomaar worden gelegd. Er zou bijvoorbeeld sprake kunnen zijn van een derde variabele die de relatie verklaart.

Gezondheidsgedachten en gezond gedrag

Gezondheidspsychologen proberen gedachtenprocessen die leiden tot gezondheidsbedreigend gedrag te begrijpen en op basis hiervan interventies te ontwikkelen. Dit valt onder het health belief model. Rosenstock ontwierp zo’n model. Hij dacht dat de beslissing die mensen nemen over gezond gedrag afhangt van de volgende factoren:

• Het geloven in de ernst en de consequenties van de ziekte.

• Het geloven dat het gezondheidsprobleem je persoonlijk bedreigt.

• Het geloven dat het veranderen van bepaald gedrag het risico op het gezondheidsprobleem vermindert.

• Een vergelijking tussen de verwachte voordelen door de gedragsverandering en de verwachte kosten van de gedragsverandering.

Om te stoppen met roken moet je dus geloven dat je een groot risico hebt op het ontwikkelen van longkanker, dat longkanker heel ernstig en levensbedreigend is, dat je door te stoppen met roken het risico op longkanker aanzienlijk kan verkleinen en dat de moeilijkheid van het stoppen met roken minder erg is dan het doodgaan aan longkanker.

Andere health belief models nemen vaak ook de self efficacy mee (het geloof dat je bepaald gedrag kunt uitvoeren).

Gezond gedrag en het veranderen hiervan

Volgens James Prochaska en collega’s is het veranderen van risicogedrag een proces van vijf fasen:

• Fase 1: voorbeschouwing. men voorziet nog geen problemen in gezondheid. Geen plannen heeft men gemaakt met als doel te veranderen.

• Fase 2: de beschouwing. men ziet in dat zijn/haar gezondheid in gevaar is. Men denkt eraan om serieus te veranderen.

• Fase 3: voorbereiden. Men maakt serieuze plannen.

• Fase 4: actie ondernemen. Men voert alle plannen serieus uit en verandert zijn/haar gedrag.

• Fase 5: volhouden. Ten minste zes maanden heeft het gezonde gedrag voortgeduurd. Hierbij heeft men vaardigheden ontwikkeld.

Vaak vallen mensen terug in een eerder stadium. Ze doorlopen fasen één tot en met vier een aantal keer (en vallen telkens terug), voordat ze stadium vijf echt bereiken.

Programma’s en het promoten van gezondheid

Een belangrijk onderdeel van het werk van gezondheidspsychologen is het verbeteren van de stress copingvaardigheden van mensen. De eerste stap van het leren omgaan met stress (coping) is het maken van een systematische assessment over in hoeverre de stress je leven ontwricht. Hiervoor moet je ten eerste de specifieke gebeurtenissen en situaties die optreden als stressoren herkennen en ten tweede de effecten van die stressoren herkennen. Vervolgens is de tweede stap het stellen van doelen. Welke stressoren en stressresponsen wil je aanpakken, welke stressoren zijn veranderbaar en welke niet? De derde stap is het plannen van de specifieke stappen die je nodig hebt voor het omgaan met de stress. Tijdens de vierde stap onderneem je actie: je voert je copingplannen uit. De vijfde stap omvat de evaluatie: bepaal de veranderingen in stressoren en stressresponsen die zijn ontstaan door je copingmethoden. Uiteindelijk kom je bij de zesde stap: verander je copingmethoden om je resultaten te verbeteren wanneer dit nodig is.

Onthoud wel dat er geen universele copingmethode bestaat: wat voor de ene persoon werkt, hoeft voor de andere persoon niet te werken, Daarnaast hoeft een copingmethode die bij de ene stressor wel werkt, niet per definitie bij een andere stressor uitkomst te bieden.

Copingstrategieën kunnen gebaseerd zijn op emoties, cognitief zijn, op gedrag gericht of lichamelijk zijn. Cognitieve strategieën gaan over het veranderen van hoe we denken over de stressoren. Zo wordt catastrofaal denken veranderd door gedachten waarin de stressor wordt gezien als een uitdaging in plaats van een bedreiging. Dit heet cognitieve herstructurering. Strategieën die zich op emoties richten gaan over het zoeken naar sociale steun. De strategieën gericht op gedrag gaan over het minimaliseren van de impact van de stressoren. Een voorbeeld hiervan is time management. Lichamelijke strategieën richten zich op het veranderen van onwenselijke lichamelijke reacties op de stressoren. De meest voorkomende lichamelijke strategie is het gebruik van medicatie (of verdovende middelen). Een vorm van niet-chemische lichamelijke coping is een progressieve spierrelaxatie training.

Wat is stress vanuit een medisch perspectief?

De definitie van stress: Een negatieve situatie, een gevoel van druk, spanning of negatieve emotie. Stress treedt op wanneer er meer van de persoon wordt gevraagd dan hij/zij aan kan. Stressoren: externe of interne gebeurtenissen die stress responses tot gevolg hebben. Stress responses: De verschillende manieren waarop we op stress reageren.

• Cognitief

• Affectief

• Gedragsmatig

• Fysiek

De fysieke respons op stress: De fight-flight respons maakt ons paraat voor onmiddellijke actie wanneer dit vereist is.

• De sympathische tak van het autonome zenuwstelsel wordt geactiveerd als eerste snelle respons, de medulla in de nieren wordt gestimuleerd om stresshormonen te produceren, zoals adrenaline en noradrenaline. Stimulatie van het hart en de longen, en remming van bijvoorbeeld speekselproductie, vertering en reproductie.

• Hypothalamus-hypofyse-adrenal-as wordt geactiveerd als tweede langzamere respons. De hypothalamus produceert corticotrophine releasing factor (CRF), dit resulteert na een cascade van reacties in de productie van cortisol (steroïde) en andere hormonen van de bijnierschors (adrenal cortex). Het bloedsuikerniveau schiet omhoog, het metabolisme neemt toe en heeft een effect op de regulatie van de bloeddruk, het immuunsysteem en de inflammatoire respons.

Deze HHA-as is een systeem dat negatief terug wordt gekoppeld. Dit wil zeggen, wanneer cortisol zich in het bloed bevindt, wordt de hypothalamus getriggerd om de productie van CRF stop te zetten. Dit is de reden waarom, na een stressvolle gebeurtenis, het cortisolniveau in het bloed na 40-60 minuten weer terug naar normaal is. Echter, wanneer er sprake is van langdurige stress kan deze as worden gedisreguleerd waardoor er een constante verhoogde spiegel van cortisol in het bloed te vinden is. Dit heeft een negatieve invloed op het lichaam (ophoping van abdominaal vet, gebruik van spieren, zie voor andere symptomen het syndroom van Cushing). Ernstige en/of chronische stress is dus geassocieerd met een slechte gezondheid. Mensen helpen om hun stress onder controle te krijgen kan bijdragen aan het verminderen van ziekte op de lange termijn.

De fysieke respons op stress kan als volgt worden gezien:

• Alarm

• Weerstand; het lichaam zal proberen om weer naar de normale toestand terug te keren.

• Uitputting wanneer de stressor aanhoudt.

Wanneer een stressor niet onder controle te houden is, dan zal er sprake zijn van een grotere hoeveelheid stress en een grotere negatieve invloed op de gezondheid. Dit in vergelijking met de situatie waarin de stressor wel onder controle te houden is.

De HHA-as onderdrukt door de productie van cortisol de activiteit van het immuunsysteem. Dit heeft een anti-inflammatoir effect en vermindert het aantal witte bloedcellen en vermindert de productie en vrijlating van cytokines. Kortom, chronische stress heeft een negatieve invloed op bijna alle functies van het immuunsysteem, met een slechtere immuunreactie tot gevolg wanneer de persoon in contact komt met een pathogeen. Hierdoor wordt een persoon die lijdt aan veel en langdurige stress sneller ziek (is vatbaarder) dan een persoon die niet aan deze stress lijdt.

Wanneer er sprake is van stress gaat het als volgt: appraisal – coping – reappraisal. Hieruit volgt dat stress een dynamisch proces is.

Omgaan met stress

De manier waarop een individu op stress reageert, is zeer verschillend. De verklaring voor de verschillende reacties op stress zijn onder andere te vinden in verschillen in sociale steun, verschillende manieren van hoe met stress om te gaan (verschillende coping responses) en verschillende in de karakteristieken waardoor de stress is ontstaan. Andere redenen waarom een individu op een bepaalde manier op stress reageert en een ander individu weer compleet verschillend met stress omgaat, zijn:

• Persoonlijkheid: neuroticisme speelt hierin een belangrijke rol.

• Coping, de manier waarop een individu met de stress omgaat.

  • Emotion-focussed: heeft betrekking op het gevoel, bijvoorbeeld angst

  • Problem-focussed: omgaan met het probleem door bijvoorbeeld informatie op te zoeken.

  • Approach coping: proberen op een proactieve manier met de situatie om te gaan. Deze patiënt is geïnteresseerd in hoe er mee om te gaan en duikt diep in het probleem. Deze patiënt zal ook graag naar het spreekuur komen om over zijn/haar probleem te praten.

  • Avoidant coping: Het probleem negeren. Deze patiënt zal moeilijk over zijn/haar probleem kunnen praten en wil er zo min mogelijk vanaf weten.

• Sociale steun: patiënten met een brede sociale kring zijn veel minder geneigd om in de eerste plaats stress te ondervinden, in tegenstelling tot patiënten met geen/zeer weinig sociale steun. Ook kunnen patiënten met een brede sociale steun vaker succesvol met hun stress omgaan.

• Fysieke activiteit: Het is algemeen bekend dat fysieke activiteit goed voor de mens is. Er bestaat bewijs dat exercise angst en depressie doet verminderen en het zelfvertrouwen doet toenemen.

Burnout

Een stress burnout wordt gemiddeld door 18 procent van de volwassenen ervaren in hun leven. Een stress burnout heeft de volgende drie voornaamste symptomen:

1. Emotionele uitputting, vaak in combinatie met andere fysieke klachten zoals hoofdpijn, gastro-intestinale symptomen, hypertensie, verkoudheden, de griep en slaapproblemen.

2. Depersonalisatie

3. Een verminderde persoonlijke prestatie

Er wordt een positief verband gezien tussen een burnout en een werkplek waarbij sprake is van:

• Een hoge werkdruk

• Weinig controle

• Onvoldoende beloning voor het geleverde werk

• Afwezigheid van gelijkheid/eerlijkheid

• Waarde conflicten

• Weinig eensgezindheid

PTSD= post traumatic stress disorder (In het Nederlands: post traumatisch stress syndroom)

Gezondheidspsychologie gaat over factoren die van invloed zijn op het welzijn en op ziekte. Daarnaast gaat het over maatregelen die genomen kunnen worden om de gezondheid te verbeteren en ziekte te voorkomen.

Stress en welzijn

Stressoren zijn veeleisende of bedreigende situaties. Stress is een patroon van cognitieve beoordelingen, fysiologische reacties en gedragingen die voorkomen als reactie op een onbalans tussen situationele eisen en de middelen die nodig zijn om die het hoofd te bieden. Stressoren verschillen in ernst. Er kan sprake zijn van microstressoren; het dagelijkse gedoe en kleine ergernissen, zoals lastige collega’s, files en academische deadlines. Grote negatieve gebeurtenissen, zoals de dood of het verlies van een dierbare, een academische mislukking, een ernstige ziekte of slachtoffer worden van een misdaad, hebben veel invloed op ons en vereisen veel inspanning om deze het hoofd te bieden. Catastrofische gebeurtenissen gebeuren vaak onverwacht en hebben grote invloed op heel veel mensen. Voorbeelden zijn de tsunami of terroristische aanslagen. Alle drie typen stressoren kunnen belangrijke negatieve effecten hebben op het psychologische en fysieke welzijn. De stressrespons heeft cognitieve, fysiologische en gedragscomponenten. Stel dat je een belangrijk sollicitatiegesprek hebt. Eerst komt dan de primaire beoordeling; je interpreteert de situatie als onschuldig, neutraal/irrelevant of bedreigend op basis van wat er van je verlangd wordt en hoe belangrijk dat is voor je welzijn (hoe hard heb je die baan nodig?). Tegelijkertijd komt de secundaire beoordeling; je bekijkt of jij het vermogen hebt om de situatie het hoofd te bieden en de middelen waar je mee om moet gaan. Omgangsmiddelen zijn kennis en vermogens, je verbale vaardigheden en je sociale middelen, zoals mensen die je emotionele steun geven en je aanmoedigen. Wanneer je gelooft dat de eisen van het interview groter zijn dan de middelen die je hebt, ervaar je waarschijnlijk stress. Je denkt ook na over de potentiële consequenties wanneer het je niet lukt om om te gaan met de situatie, inclusief de ernst van de consequenties en de kans dat ze gebeuren. Tenslotte is ook de psychologische betekenis van de consequenties gerelateerd aan je overtuigingen over jezelf en de wereld.

Selye omschreef een fysiologisch reactiepatroon op sterke en langdurige stressoren. Het algemene (general) adaptatie syndroom (GAS) bestaat uit drie fases: alarm, weerstand en uitputting. Als reactie op een fysieke of psychologische stressor, stijgt bij organismen meteen de fysiologische opwinding, omdat het lichaam zichzelf klaar maakt om te reageren op de bedreiging. Deze alarmreactie komt door de plotselinge activatie van het sympathische zenuwstelsel en het vrijkomen van stresshormonen door het endocriene systeem. Deze alarmfase kan niet oneindig doorgaan. Het lichaam heeft de natuurlijke neiging om een gebalanceerde innerlijke homeostase te houden, waardoor het parasympathische zenuwstelsel wordt geactiveerd en de opwinding vermindert. Het lichaam blijft wel alert, maar reageert met de tweede fase, weerstand. Tijdens weerstand worden de voorraden van het lichaam gemobiliseerd door de continue uitstoting van stresshormonen door het endocriene systeem, voornamelijk de bijnieren. Weerstand kan relatief lange tijd duren, maar de voorraden van het lichaam raken op en de werking van het immuunsysteem wordt deels onderdrukt door de stresshormonen. Wanneer de stressor erg intens is en lang duurt, komt het lichaam uiteindelijk in de fase van uitputting. Daarbij is er een verhoogde vatbaarheid voor ziekten en in sommige gevallen instorting en de dood. Selye stelde dat het zwakste lichaamssysteem (bijvoorbeeld cardiovasculair, ademhaling, gastro-intestinaal) hier het meeste last van heeft.

Het feit dat mensen zo anders reageren op stressvolle gebeurtenissen heeft veel gezondheidspsychologen ertoe aangezet om te zoeken naar persoonlijke factoren en factoren uit de omgeving die mensen meer of minder vatbaar voor stressvolle gebeurtenissen maken. Het is namelijk zo dat wanneer stress lang aanhoudt, het erg schadelijk kan zijn voor de gezondheid. Ook kan stress al bestaande kwaaltjes verergeren. Dit komt doordat acute stress het imuunsysteem activeert, maar chronische stress het imuunsysteem juist plat legt.

Kwetsbaarheidfactoren verhogen de vatbaarheid van mensen voor stressvolle gebeurtenissen. Dit zijn weinig sociale steun, neigingen om angstig of pessimistisch te worden, veel negatieve gevoelens en andere factoren die de weerstand tegen stress verlagen. Beschermende factoren zijn factoren uit de omgeving of persoonlijke middelen die mensen helpen om te gaan met stressvolle gebeurtenissen. Dit zijn fysiologische reactiviteit, sociale steun, goede manieren om ermee om te gaan en persoonlijke factoren zoals taaiheid, optimisme en het vermogen om de betekenis van stressvolle gebeurtenissen te zien. Mensen met een type A gedragspatroon hebben de neiging om onder grote druk te leven en veel van zichzelf en anderen te vragen. Veel type A mensen zijn workaholics die continu streven om meer gedaan te krijgen in minder tijd. Type A mensen worden ook gekarakteriseerd door een hoog niveau van concurrentievermogen en ambitie, wat agressie en vijandigheid op kan wekken wanneer dingen hun in de weg staan. Mensen die een type B gedragspatroon hebben laten het tegenovergestelde zien: geduld, kalmte en ze geven niets om tijdsurgentie. Zowel het lichaam als de geest kan de mens minder kwetsbaar of kwetsbaarder maken voor stressoren. Ook ons geloof in situaties en in onszelf is een belangrijke beschermende factor of kwetsbaarheidfactor.

Taaiheid omvat drie overtuigingen van verbintenis, controle en uitdaging, wat stressbeschermende factoren zijn. Taaie mensen zijn toegewijd aan hun werk, hun familie en andere dingen waarin ze betrokken zijn. Zij geloven dat het belangrijk is wat ze doen. Ook vinden ze dat ze de controle hebben over hun uitkomsten, in plaats van dat ze zich machteloos voelen om gebeurtenissen te beïnvloeden. Ten slotte zien ze veeleisende situaties als uitdagingen of kansen, in plaats van bedreigingen. Daardoor worden situaties niet zo stressvol en kunnen ze een hoger niveau van het vermogen stimuleren en uiteindelijk kunnen ze bijdragen aan het welzijn van de persoon. Wanneer we geconfronteerd worden met een stressor is een van de belangrijkste afwegingen die we maken, of we voldoende middelen hebben om om te gaan met die stressor. Coping self-efficacy is het geloof dat we dat gedrag kunnen uitvoeren, dat nodig is om succesvol met de situatie om te gaan en is een belangrijke beschermende factor. Zelfs gebeurtenissen waarvan we denken dat ze erg veeleisend zijn kunnen weinig stress opleveren als we geloven dat we het vermogen hebben om ermee om te gaan.

Omgaan met stress

Hoewel er ontelbare manieren zijn waarop mensen reageren op een stressor, kunnen coping strategieën ingedeeld worden in drie algemene klassen. Probleem gefocust coping strategieën proberen om de eisen van de situatie meteen te confronteren en er meteen mee om te gaan, of om de situatie zo te veranderen dat deze niet meer stressvol is. Bij emotie gefocust coping probeert men de emotionele reacties als gevolg van de stressvolle situatie in de hand te houden. Sommige vormen van emotie gefocuste coping omvat het beoordelen van de situatie op een manier dat de emotionele impact geminimaliseerd wordt. De derde klasse van coping strategieën is het zoeken van sociale steun; je op anderen richten voor hulp en emotionele steun in tijden van stress. Een student kan zich bijvoorbeeld richten op een klasgenoot bij het voorbereiden van een tentamen.

De effectiviteit van de verschillende coping-strategieën, en de invloeden van cultuur en sekse

Geen enkele coping strategie is in alle gevallen even effectief. De effectiviteit van de verschillende mechanismen hangen af van de eigenschappen van de situatie, de geschiktheid van het toepassen van de techniek, en de vaardigheid waarmee de techniek wordt uitgevoerd. Ook is het zo dat vaak wordt gedacht dat we met mensen moeten praten over stressvolle gebeurtenissen, met het idee dat dit zorgt voor ontlading. Blootstelling en het erkennen van de stressor zorgt er inderdaad voor dat extinctie van de stimulus op kan treden, en de emotionele impact van de stressor verminderd wordt. Naast dat niet iedere copingstrategie altijd even effectief is, is het ook nog zo dat sekse en cultuur invloed uitoefenen. Ondanks dat mannen en vrouwen allebei probleem gefocust coping hanteren, gebruiken mannen dit vaker als eerste strategie. Vrouwen hebben vaak grotere sociale netwerken, en zoeken meer sociale steun. Ten slotte is het ook nog zo dat vrouwen, meer dan mannen, emotioneel gerichte coping gebruiken. Ook bij de coping-strategieën komt cultuur weer om de hoek kijken. In verschillende culturen worden verschillende coping-strategieën gewaardeerd en gehanteerd.

Stress management training

Wanneer mensen de techniek van cognitieve herstructurering om systematisch irrationele ideeën op te sporen, te trotseren en vervangen, kunnen hun gevoelens dramatisch veranderen. Met zelfinstructie training leren mensen om tegen zichzelf te praten en om hun gedrag te leiden op een manier die helpt om effectiever met situaties om te gaan. Ze ontwikkelen verschillende zelfinstructies die gebruikt kunnen worden tijdens vier stadia van de stressvolle situatie: voorbereiden op de stressor, de stressor confronteren, omgaan met het gevoel van overweldiging en het beoordelen van de coping effecten na de stressvolle situatie. Coping vaardigheidstraining kan mensen ook helpen om hun fysiologische reacties in stressvolle situaties te controleren. Omdat relaxatie onverenigbaar is met opwinding, is somatische relaxatie training een middel om vrijwillig hoge opwinding te verminderen of te voorkomen. Om dit te leren spannen mensen verscheidene delen van hun lichaam aan en koppelen ze ontspanning aan een triggerwoord. Het doel is om relaxatie aan het triggerwoord en uitademing te koppelen, zodat men meteen in een staat van relaxatie komt, zodra men in een stressvolle situatie komt, door uit te ademen en mentaal het triggerwoord te zeggen. Een andere manier van relaxatie kan opgewekt worden door meditatie. Meditatie ontspant niet alleen het lichaam, maar produceert ook cognitieve relaxatie. Dit is een vredige en rustige status. In de ene aanpak zit de persoon rustig in een comfortabele positie met de ogen gesloten en hij concentreert zich op het woord ‘een’ bij elke uitademing. Deze procedure houdt men 20 minuten vol en wanneer men de techniek beheerst, zorgt dit voor snelle ontspanning van lichaam en geest. Het belangrijke verschil tussen meditatie en somatische relaxatie is dat de laatste op elk moment kan worden toegepast, dus ook meteen tijdens de stressvolle situatie. Meditatie werkt het beste in een rustige, persoonlijke ruimte. Veel mensen die mediteren oefenen de techniek dagelijks.

Pijn en pijnmanagement

Pijnreceptoren bevinden zich in alle lichaamsweefsels, behalve de hersenen, botten, het haar, de nagels en de niet-levende delen van de tanden. Vrije zenuwuiteinden in de huid en interne organen reageren op intense mechanische, thermische of chemische stimulatie. Vervolgens sturen ze zenuwimpulsen naar het ruggenmerg, waar sensorische banen de pijninformatie naar de hersenen leiden. Wanneer dit in de hersenen is aangekomen, wordt de sensorische informatie over de pijnintensiteit en de locatie doorgegeven door de thalamus aan het somatosensorische en aan frontale delen van de cerebrale cortex. Andere banen vanaf de thalamus sturen zenuwimpulsen naar het limbische systeem, die betrokken is bij motivatie en emotie. Deze banen hebben controle over het emotionele onderdeel van pijn. Pijn heeft dus zowel een sensorisch als een emotioneel onderdeel. Iemand gaat lijden wanneer zowel pijnvolle sensaties als negatieve emotionele reacties aanwezig zijn. De poort controle theorie stelt dat de ervaring van pijn zorgt voor het openen en sluiten van poortmechanismen in het zenuwstelsel. Gebeurtenissen in het ruggenmerg kan een systeem van ruggenmerg ‘poorten’ openen en zenuwimpulsen in staat stellen om naar de hersenen te gaan. Andere sensorische input kan de poorten gedeeltelijk of geheel sluiten en onze ervaring van pijn afstompen. Volgens poort controle theoristen heeft acupunctuur pijnverlichtende effecten omdat de naalden vooral tactiele receptoren stimuleren, die de pijnpoorten sluiten.

Endorfine is een endogeen (intern) geproduceerde morfine. Endorfines hebben pijnverlichtende effecten door de neurotransmitters te blokkeren die betrokken zijn bij de synaptische transmissie van pijnimpulsen van het ruggenmerg naar de hersenen. Sommige endorfines zijn meer dan 200 keer zo krachtig als morfine. Een fenomeen dat veroorzaakt wordt door endorfine is stressgeïnduceerde verdoving; een reductie in (of afwezigheid van) waargenomen pijn, wat gebeurt onder stressvolle omstandigheden. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat ongeveer 65% van de soldaten die gewond raken tijdens een gevecht, geen pijn voelden tijdens hun verwonding. In een levensbedreigende situatie moet fight-of-flight verdedigend gedrag de prioriteit hebben boven normale reacties op pijn, waarbij men ook vaak immobiel is. Door de pijnsensaties te verminderen of te blokkeren door het mechanisme van endorfine vrijlating, helpt stressgeïnduceerde verdoving dit pijngerelateerde gedrag te onderdrukken zodat de persoon of het dier de acties kan uitvoeren die nodig zijn om te overleven, zoals vluchten, vechten of help zoeken. Placebo’s zijn fysiologisch bewegingsloze substanties die geen medische waarde hebben, maar waarvan de patiënt wel denkt dat het helpt.

Gezondheidsbevordering en ziektepreventie

Gezondheid gerelateerd gedrag is onder te verdelen in twee hoofdcategorieën. Gezondheid-vermeerdering gedrag (health-enhancing behaviour) zorgt voor het behoud en vermeerdering van gezondheid. Onder deze gedragingen vallen bijvoorbeeld sporten en gezonde voeding. Gezondheidschadend gedrag (health-impairing behaviour) bevordert de ontwikkeling van ziektes. Hieronder valt bijvoorbeeld roken en te vet eten. De meeste theorieën over gezondheidsgedrag richten zich op cognitieve variabelen zoals geloof, attitudes, percepties van zelfkracht en de intenties om gezondheidsgedrag te verklaren. Volgens deze cognitieve theorieën bepalen de gedachtes, attitudes en verwachtingen van een persoon over toekomstige uitkomsten het gezondheidsgedrag.

De meest onderzochte cognitieve theorie is de theorie van gepland gedrag (theory of planned behaviour), ook wel TPB genoemd. Volgens deze theorie is de beste voorspeller van gedrag de intentie van de persoon om het gedrag uit te voeren. Intentie wordt hier gedefinieerd als de motivatie van een persoon om zich op een bepaalde manier te gedragen. Dit indiceert hoeveel moeite een persoon zou willen investeren om het gedrag uit te voeren. De intentie wordt bepaald door middel van drie determinanten (zie fig. 16.19 op blz. 635). De eerste is de attitude over het bepaalde gedrag, de tweede is de subjectieve norm of waargenomen sociale druk om het gedrag uit te voeren en de derde is de waargenomen gedragscontrole. Stagetheorieën nemen aan dat gedragsverandering niet een doorgaand proces is, maar iets dat passeert tussen onderscheiden verschillende stages. Het gedrag is dus verschillend per fase. De bekendste stagetheorie is het transtheoretisch model dat zes belangrijke fases in het veranderingsproces identificeert.

1. Voorbeschouwing: de persoon ziet niet in dat hij/zij een gezondheidsprobleem heeft, ontkent dat het iets is wat zijn/haar welzijn in gevaar brengt, of voelt zich te machteloos om er iets aan te veranderen.

2. Beschouwing: de persoon ziet het probleem of wil zijn/haar gedrag veranderen, maar heeft nog niet het besluit genomen om actie te ondernemen. Sommige rokers zijn zich goed bewust van de gezondheidsrisico’s, maar zijn nog niet klaar om het besluit te nemen om te stoppen. Totdat de voordelen van verandering opwegen tegen de kosten of de moeite, zullen ze nog geen actie ondernemen.

3. Voorbereiding: de persoon heeft besloten om het gedrag te veranderen en maakt voorafgaande plannen om dat te doen. Voorafgaande stappen zouden kunnen zijn het aantal gerookte sigaretten per dag verlagen.

4. Actie: de persoon verandert actief zijn/haar gedrag. Succes tijdens deze fase is afhankelijk van de gedragscontrole vaardigheden die nodig zijn om het plan van actie uit te voeren. De actie fase vereist de grootste inzet van inspanningen en energie.

5. Handhaving: de persoon heeft terugval kunnen voorkomen voor minstens zes maand. Dit betekent niet dat het gevecht over is. Veel mensen vallen een aantal keren terug naar hun voormalige gedrag, maar ze houden toch vast aan hun inspanningen voor verandering.

6. Beëindiging: de verandering in gedrag is zo geïntegreerd en onder persoonlijke controle, dat het oorspronkelijke probleem niet meer terug komt.

Sport wordt geassocieerd met fysieke gezondheid en een lang leven. Aerobics is een ononderbroken activiteit, zoals joggen, zwemmen en fietsen, dat de hartslag activeert en de behoefte aan zuurstof van het lichaam verhoogt. Deze manier van sporten heeft veel fysieke voordelen. Door de aerobics wordt de hartslag op den duur langzamer en efficiënter, zuurstof wordt beter gebruikt, er komen meer langzame slaapgolven, cholesterolniveau wordt lager, snellere fysieke aanpassing aan stressoren en meer calorieverbranding. Wanneer rokers, probleemdrinkers, drugsmisbruikers, mensen die onveilig seks hebben, etc. willen veranderen, moeten ze eerst hun problemen inzien, actie willen ondernemen en geloven dat ze kunnen veranderen. In plaats van de persoon met zijn of haar probleem te confronteren (wat juist vaak averechts werkt), leidt de techniek van motivationeel interviewen de persoon naar zijn of haar eigen conclusie, door vragen te stellen die focussen op verschillen tussen de huidige stand van zaken en het ideale zelfbeeld van de persoon, verlangd gedrag en verlangde uitkomsten. Focussen op deze verschillen kan gemotiveerde verandering teweegbrengen. De verschillende factoren die stimuleren om te roken, drinken of drugs te gebruiken, maken het moeilijk om deze gedragingen te veranderen. Psychologen combineren daarom alles dat bewezen is effectief te zijn. Deze Multi-modal behandelingen voegen vaak biologische middelen (zoals nicotinepleisters) samen met psychologische middelen, zoals:

• Aversie therapie. Daarbij wordt het ongewenste gedrag geassocieerd met een onprettige stimulus, zoals een elektrische schok of een misselijkmakend medicijn, om een negatieve emotionele reactie te creëren.

• Relaxatie en stressmanagement training, dat helpt de persoon om zich aan te passen en om te gaan met stressvolle situaties.

• Zelfcontrole procedures die de persoon helpen om de nadelen en consequenties van het misbruikgedrag in te zien.

• Coping en sociale vaardigheden training om om te gaan met hoge-risico-situaties die misbruik uitlokken.

• Huwelijks- en familie begeleiding om ruzies te verminderen en sociale steun te verbeteren.

• Positieve bekrachtigingprocedures om de verandering te versterken.

Misbruik heeft niet alleen negatieve effecten op het fysieke welzijn, maar heeft vaak ook andere consequenties, zoals zelfvernietigend seksueel en agressief gedrag. Schadebeperking is een preventiestrategie die niet ontwikkeld is om een probleem te laten verdwijnen, maar om de schadelijke effecten van het gedrag te verminderen. Terugval preventie is ontwikkeld om de kans op terugval te verminderen. Bij een onthouding overtreding effect raakt de persoon overstuur en geeft hij/zij zichzelf de schuld van een misstap. Hij ziet dit als bewijs dat hij nooit sterk genoeg zal zijn om de verleiding te weerstaan. Dit gevoel van hopeloosheid zorgt ervoor dat mensen een nog grotere kans hebben om alle pogingen om te veranderen overboord te gooien. In veel gevallen heeft dit een complete terugval tot gevolg.

bron: Psychology: The science of Mind and Behaviour - Holt